«...Ана тілімді ұмытуға аз қалдым»

– Әзімбай Бейсетбайұлы, Сізді қоғамдағы кез келген оқиғаға сергек қарап, ой-көзқарасын ашық білдіретін белсенді саясаттанушы ретінде танығанымызбен, өзіңіз туралы мағлұматымыз тым терең емес. Сондықтан әңгімемізді сәл әріден бастасақ.    

– Кіндік қаным тамған жер – Алматы облысының Сарқан ауданына қарасты Бақалы ауылы. Арғы атам 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысқан кісі болған, сол жолда көз жұмыпты. Ал, бергі атам Ғали екі колхоздың құрылуына атсалысып, белсенділік танытқан екен. Тіпті кәмпескеге де қатысқан көрінеді, кітап жинапты. Байлардың кітабы көп болған ғой. Өкінішке қарай, саяси қуғын-сүргін біздің әулетті де айналып өтпеді. Кеңес өкіметіне адал еңбек еткендігіне қарамастан, атам мен оның ағасы Арынды «халық жауы» деп тұтқындапты. Арын түрлі желеумен ату жазасына кесілді. Ғали «итжеккенге» айдалып, Қиыр Шығыстан 1944 жылы аман-есен оралыпты. Дінге беріктігі болса керек, рухы мұқалмайтын, мықты адам еді. «Айдауда жүрсем де, ораза тұтып, намаз оқуымды үзбедім» – деп отыратын. Өмірінің соңғы жылдарында қатерлі ісік ауруына шалдықты, тіпті сол уақытта да оразасын тоқтатқан жоқ. Бір қызығы, өзі сталиншіл-тін, Сталинге шық жуытпайды. Ол аздай, бір кездері троцкишіл де болыпты. Керісінше, үлкен әжем – Ғалидің шешесі Сталинді иттің етінен жек көретін. Онысы түсінікті де: өкімет оның балаларына көрмегенді көрсетті ғой: халық жауы қылды, соғысқа алып кетті. «Сталин өлді» дегенді естіп, халық клубқа жиналып, қаралы жиын өткізгенде, әжем үйде отырып: «Ақыры Құдай алған екен ғой сені!..» – деп кіжінген екен.

Әкем Бейсетбай бар болғаны 3-ақ айлық курс оқып, бас есепші болып қызмет атқарды. Нархозды кейінірек сырттай бітірді ғой. «Аузы күйген үрлеп ішеді» демекші, ол кісі «саясат» деген сөзді аузына да алмайтын. Өйткені Ұлы Отан соғысына аттанғалы жатқанда, біреулер: «Мынау – халық жауының ұрпағы. Мұны майданға жіберуге болмайды, ертең бізді сатып жіберуі мүмкін» – деп, оны әскери комиссариаттан бірден күзетші айдауымен Қарағандыға жөнелтіп, еңбекке жегеді. Көмір шахтасында жұмыс істеп, тірі қалған. Ал, анам бастауыш сыныптың мұғалімі болды. Бүгінде екеуі де бақилық. Менен кейін інім, қарындастарым бар, бір шаңырақ астында алтаумыз өстік.   

– Кеңес дәуірінде тарихшы мамандығы мәртебелі мамандықтардың қатарынан саналатын. Тіпті шен тағып, шекпен киюдің алғышарты іспетті еді. Сіз нені көздедіңіз?

– Менің тарихшы болуыма немере ағам – Арын атамның ұлы Мұхтардың септігі тиді. Соның жөн сілтеуімен ҚазПИ-де білім алдым. Бірақ мен әу бастан-ақ саясатты емес, ғылым жолын таңдаған адаммын. Жоғары оқу орнын тәмамдаған соң бір жылдай мектепте ұстаздық еттім де, 1974 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтына машықтанушы-зерттеуші ретінде қабылданып, сонда аспирант, кіші ғылыми қызметкер болдым. Міне, содан бері ғылымнан алыстаған емеспін. Бүгінде Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетіндемін. Тарих мамандығы бойынша ағылшын тілінде дәріс оқимын. Одан бөлек шетелдік ғалымдардың дәрісін студенттерге сол мезетте орыс немесе қазақ тілдеріне аударып жеткіземін.

– Ағылшын тілін қайдан меңгеріп жүрсіз?

– Ол былай болған. Өзім қазақы отбасыда өстім. Алайда біздің ауылдың тұрғындарының жартысы орыстар болатын да, мектебіміз орыс тілінде оқытатын. Сол себепті мені орыс мектебіне беріпті. Бір қызығы, ауылымыз ортақ болғанымен, орыс пен қазақ етене араласпайтын. Орысшам да сондықтан нашарлау болды. Жазғы каникулдан оралғанда, орыс тілін ұмытыңқырап қаламын. Содан әлгінде айтқан Мұхтар ағам: «Мына түрімен ауылда жүре берсе, бұдан түк шықпайды. Алматыға оқуға алып кетемін» – деді-дағы, мені бір танысы арқылы ағылшын бағытында білім беретін арнайы мектеп-интернатқа орналастырды. Кеңес өкіметі кезінде Алматы мен Бішкек қалаларында ұшқыштарды дайындайды арнайы оқу орны болатын. Ұшқыштардың тілі ағылшынша емес пе?! Дәрісіміздің бір бөлігін сол оқу орнында жұмыс істейтін ағылшын тіліндегі шетелдіктер оқытады. Мұның зор пайдасы тиді: мектепте жүріп-ақ орыс және ағылшын тілдерін емін-еркін меңгеріп алдым. Аптасына бір рет демалысқа Мұхтар ағамның үйіне барамын. Қазақшам сонда ғана керек болады. Айтсам, сенбейсіз, сол жерде 8-сыныпқа дейін оқып, ақырында ана тілімді ұмытуға аз қалдым.

Кейін ҚазПИ-де де орыс бөлімінде оқыдым. Алайда сол жылдары қазақ студенттерінде ұлттық сана пайда болды да, қазақ газеттерін оқып, радиосын тыңдап, телеарнасын көріп, қайтадан қазақшаға бет бұра бастадым ғой. Қазір өзімді үштұғырлы тілді меңгерген қазақпын деп айта аламын.

«Мен бизнестен қорқамын»

– Әдетте демография туралы материал жазатын болсақ, Мақаш Тәтімовтің деректерін іздей бастаймыз. Сөйтсек, Сіздің ғылыми ізденістеріңіз де осы тақырыпта екен ғой. Жалпақ жұрт демограф екеніңізді біле бермейді...  

– Иә, менің кандидаттық және докторлық («Көпұлтты Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үдерістер (1917-1991 жылдар)») диссертацияларым демография тақырыбына арналған. Бірін 1980 жылы, екіншісін 1995 жылы қорғадым. «Қалпына келтіру кезеңінің соңындағы Қазақстан халқы (1926 жылғы халық санағы материалдары бойынша)» атты кандидаттық диссертациямды 1897 жылдан 1926 жылға дейінгі аралықтағы халық санағына қатысты мұрағат пен баспасөз материалдарын салыстыра отырып жазып шықтым. Этнодемографиялық ұлттық құрамның өзгеру үдерістерін үнемі жіті бақылап отырамын. Мәселен, 1957-1958 жылдары еліміздегі қазақтың үлес салмағы бар-жоғы 28 пайыз ғана-тын. Дәлірек айтсақ, ұлттың болашағы бұлыңғырлау еді. Аллаға шүкір, қазір бұл көрсеткіш 67-68 пайызды құрап отыр. Яғни 40 пайызға өскен. Мен бұған не үшін қуанамын? Себебі, қазақ – демографиялық өсуі тұрғысынан да біраз соққы алған ұлт. Ол – ашаршылық, саяси қуғын-сүргін, соғыс, тың игеру жылдарында басқа ұлт өкілдерінің қазақ даласын басып қалуы, т.б. Бүгінде республика аумағындағы қазақтың саны – 11 миллион. Бұған дейін Қытайдағы – бір жарым миллион, Моңғолиядағы – кем дегенде 100 мың, Өзбекстандағы – 1 миллиондай, Ресейдегі 780 мыңдай қандасымызды қоспағанда, осы топырақтағы біздің қарамыз ешқашан 10 миллионға жетпеген.

– Саясаттанушылыққа қалай келіп қалдыңыз?

– Қайта құру басталғанда шындықты айтуға деген сұраныс пайда болды. Сол кездегі қоғам белгілі бір саяси оқиғаларға баға беріп, көзқарасын білдіре алатын адамдарға іздеу сала бастады. Әсіресе, қазақ тілінде пікір айтатын сарапшыларға сұраныс жоғары-тын. Міне, осынау кезеңде мен өз ойымды ашық білдіре бастадым. Жаза бастадым. Бірте-бірте көпшіліктен «Әзімбай – саясаттанушы» деген баға ала бастадым. Әйтпесе бар болғаны Қазақстан тарихының маманымын. Демографияны түсіндіремін деп жүріп байқаусызда саясаттанушы болып кеттім ғой. Кейін жоғары оқу орындарында «Саясаттану» пәнінен дәріс оқыдым. Саясаттану саласы бойынша 3-4 шет мемлекетте іс-тәжіриеден де өттім.       

– Мамандана бастадым десеңізші.

– Дұрысы – хобби.

– «Турасын айтып туғаныңа жақпайсың», ақиқатты айтамын деп жүріп, дұшпан арттырып алған жоқсыз ба?

– Азаматтық көзқарасымды білдіргенім болмаса, мен саясатқа араласқан жоқпын. Бірде-бір партияға кірмедім. Билікпен тайталасқа барған емеспін. Оппозицияны да жақтамадым. Сол себепті биліктің жекелеген өкілдері мені онша ұнатпайтын. Оппозицияның да кейбір мүшелері: «Осы Әзімбай-ақ қорқақ...» – деп мені қалай бермейтін. Кім біледі, бәлкім, ата-бабаларым қуғын-сүргінді көп көргендіктен, олардың бойын билеген үрей менен әлі толық алыстамаған болар. Әйтеуір, екі жақтың да маған көңілі толмады, екеуі де өз командаларына алған жоқ. Мен де айтарлықтай ұмтылыс жасап, ықылас таныта қоймадым. Ешқайсысына да пәлендей уәде берген емеспін. Ақша да алмағанмын. Оның үстіне саясат дегеніңіз қайбір баянды тірлік дейсіз, жексұрын адам болғым келген жоқ. Мен өз жолымды білемін. Жолым – ұстаздық.  

– Бала-шағаңызға қандай тәрбие бердіңіз? Кім бол дедіңіз? Қай жолмен жүр дедіңіз?

– Бір ұл, бір қызым бар. Екеуі де – ғылым кандидаты. Екеуі де Ұлттық қауіпсіздік комитетіне қарасты оқу орнында ұстаздық қызмет атқарады. Шендері бар. Жұбайым – орта буынды медицина қызметкері. Бірақ бизнеспен айналысады. Өзінің дөңгелетіп жүрген шаруалары бар.   

– Ол бизнестің өркендеуіне Сіз де жәрдем беретін шығарсыз.

– Жоқ, мен бизнестен қорқамын. «Мені біреу алдап кетсе қайтемін? Біреу маған өкпелеп қалса ше?..» деген ойлар ол жаққа мойын бұрғызбайды. Әйтпесе шетелдік таныстарым: «Бизнеспен айналысайық» – деп талай рет ұсыныс жасаған.

«...Қазір араби фундаментализмнен қорқамыз»

–  Пайғамбар жасқа толдыңыз. Өмірден не түйіп жүрсіз? 

– Жас шағында адам: «Құдайға шүкір, биыл пәлен жасқа келдім. Келер жылы түген жасқа толамын» – деп жыл санайды. Ал, біз күн санаймыз. Анау айтқандай сырқатым жоқ, бірақ денсаулығыңа қатты мән бере бастайсың. Бұл ретте гимнастика жасаймын, көбірек жаяу жүремін, қан қысымымен ауыратындықтан, дәрі-дәрмекті уақтылы қабылдаймын.   

Ал, «Не түйіп жүрсіз?» дегенге келсем, ұлтымның жанашыры, ғалым ретінде мені алаңдататын жайттар жетерлік. Ол жөнінде соңғы уақытта бірнеше мақала жазып, жариялап жүрмін. Басым бөлігі – орыс тілінде. Менің бір досым: «Әзімбай, «Сentrasia.ru» деген – қазақты жақсы көрмейтін сайт. Қазақты жамандамай-ақ сен сол сайттан көрініп жүрсің» – деп әзілдейді. Көбінесе ұлттық үрдістерге байланысты жазамын. Араб, ағылшын тілінде жарық көретін басылымдарды көп оқимын. Қазақстанда бар проблемалар өзге елдерде қалай шешімін тауып жатыр? Соны іздеймін. Айталық, сыбайлас жемқорлық. Бір қызығы, коррупция барлық мемлекетке тән және онымен күреспейтін ел жоқ екен. Сондай-ақ сыбайластықпен күресу жолдары да бәрінде бірдей екен. Кеше хусит атты діни тайпа Йеменді басып алды. Сонда заңды билікті қорғайтын ешкім болмапты. Хусит дегеніңіз – шейіттер. Ал, Йемен билігі – сүнниттердің қолында. Енді сұрақ туындайды? Неліктен сүнниттер мемлекет басында отырған жақтастарын қасық қаны қалғанша қорғамады? Сөйтсем, мұндағы басты фактор сыбайлас жемқорлықта – ұрлықта екен. Йемендегі сүнниттердің өз ішінде «Анау ұрыны мен неліктен қорғауым керек?!» деген түсінік бар. Коррупцияның ең үлкен зардабы – патриоттық сезімді жойып жібереді.

Атап өтер тағы бір мәселе, қазір Араб елдері – үлкен дағдарыста. Жаппай қаруланып жатыр. Ал, қарулану дегеніңіз – саясаттың үлкені. Бұрын Усама бен Ладеннен қорықсақ, қазір араби фундаментализмнен қорқамыз. Қазіргі таңда фундаментализмнің зауалын Ирак көріп отыр. Бұл елдің халқы сүннит пен шейіт болып бөлінеді. Екеуі әлі күнге дейін мәмілеге келер емес, кезек-кезек бір-бірінің мешітінде жарылыс ұйымдастырып, жермен-жексен етіп отырады. Пәкістанда да – сол көрініс. Ол жақта тіпті сүнниттің өз ішінде алаауыздық бар. Мың жерден екеуінде де сүнниттер мекендегенімен, бір ауыл екінші ауылға қыз бермейді...       

Пайғамбар жас демекші, 3-4 жылдан бері өздігімше араб тілін үйреніп жүрмін. «Skype» деген бағдарлама бар, күн сайын бір сағат шетелдік достарыммен ағылшынша сөйлесемін. Одан арабтарға жалынамын «Менімен арабша сөйлесші!» деп. Өкінішке қарай, арабтар өз тілдерін менсінбейді. Мысалы, бұрын Францияның отарында болған Алжирдің өздерін білімді орта санайтын аға буын зиялылары французша сөйлеседі. Ал, қалың бұқара араб тілінде түсініседі. Жастар ағылшын тілін қош көреді. Әрине, мұсылман болғанымен, араб тілін жек көретіндері де табылады. Мысалы, берберлер.

Сол іспетті Иракта ұлты күрд таныстарым бар, оларды да «Кішкене арабша сөйлесейікші!» деп қолқалаймын. Тілді біледі, бірақ сөйлесуден үзілді-кесілді бас тартады. «Неге? – деймін. – Ирак араб мемлекеті емес пе?» Сөйтсем, Күрдістан Ирактың құрамындағы автономия болғандығы үшін араб тілін жек көреді екен. Содан «Ол – Құранның тілі, Мұхаммед пайғамбарымыздың тілі, оның Иракпен араңдағы саясатқа ешқандай қатысы жоқ» – деп түсіндіре бастаймын. Ұстанымын өзгерте алмадым. Тағы бір мысал келтірейін, Дубайдағы болдым-толдым деген араб өзінің баласымен ағылшынша тілдеседі. Олардың ойынша, араб тілі – қарапайым халықтың тілі. Дәл сол сияқты Дубайда, Сауд Арабиясында еңбек етіп жүрген пәкістандықтар әлі күнге араб тіліне шекеден қарайды. Шала-пұла меңгерген ағылшыншасымен жүр. Араб тілін арабтардың өзі қаламай тұрғанда, өзгелерден не үміт, не қайыр?!

Рас, бір қарағанда, біздегі жағдайға ұқсастау көріністей әсер қалдырады. Бірақ мен ондай ойдан адамын. Себебі, қазақ тілінің мәртебесі біртіндеп жоғарылап келеді. Бүгінде қазақ балаларының 13 пайызы ғана орыс мектебіне барады. Қазақша оқитын қазақтың саны жылына 1 пайызға жуық көбеюде. Тіпті өзге ұлт өкілдерінің өзі қазақ мектептеріне барып жатыр.

Енді күнделікті жұмыс барысында байқағанымды айтайын: бұрындары шәкірттерім орыс тілінде сайрап тұратын, соңғы жылдардағы студенттерімнің орысшасы нашар. Есесіне қазақшасы мен ағылшыншасына мін таға алмайсыз.

Тілді меңгеруге қатысты өзгерістерді осы күндері өз немерелерімнен де аңғарып жүрмін. Әке-шешесі «Ағылшын тілін үйретіңізші!» деген соң, жұмыс істеп көрмек болдым. Үлкен немерем 7-сыныпта оқиды, Астанада-ақ туып-өскен. Ата-анасы қаражаяу адамдар емес. Әжептәуір қызметте. Сенесіз бе, сол немерем қарапайым ғана «мұрын», «бет» сөздерінің орысша аудармасын білмейді. Содан орыс тілін үйрететін мұғалім жалдадық. Бұл нені көрсетеді? Өзге тілдерді жұтып жіберетіндей мемлекет тарапынан жойқын саясат жоқ. Әйтсе де түптеп келгенде, халық ұлттық үрдістерді, өзінің бағытын таңдады. Және ең бастысы, қазақтың ұлтжандылығының сипаты бөлек. Мәселен, армяндар – өте ұлтжанды халық. Бірақ айдың-күннің аманында атамекенін тастап, Ресейге, АҚШ-қа, Еуропаға көшіп жатыр. Өз елінде азайып барады. Ашаршылық жоқ, қысым жоқ. Армения халқының 95 пайызы – армяндар. Бүйтетіндей басына не күн туды?!

– Мақсаты не?

– «Арменияны құртпаймыз, шетелде жүріп-ақ қорғаймыз» – дейді. Көшуге әсер ететіндей фактор емес қой бұл. Кім кімнен қорқар дейсіз?! Жарайды, Франция Парламенті ғимаратының алдында митинг ұйымдастырар. АҚШ-та айқай салар. Бұл мемлекеттердің өз проблемасы да аз емес. Біреудің отанын біреу қорғамайды. Грузиндер де солай. Грузияны қорғауға әлемді жегіп қойғысы келеді. Халқының саны жөнінен Қытайды басып озған Үндістан халқы да шала-шарпы ағылшынша сөйлесе, өзге елге кете барады. Мұндай құбылыс Ресейге де тән. Әжептәуір кәсіпкерлерінің өзі «Менің тірлігім оңалмай жатыр» дейді де, шетелге оп-оңай көше салады. Ісі сәтсіз болса, елді кінәлі деп есептейді. Егер осы елдердегі сыртқа қоныс аударып жатқандардың бәрі бірдей қараңғы халық десеңіз, қателесесіз. Олардың арасында білімділері жеткілікті. Мұның соңы мемлекетті құраушы халықтың сапасының төмендеуіне әкеп соғары сөзсіз. Басқаша айтсақ, мемлекет өз локомотивінен айрыла бастайды.

Ал, қазақтың дүниетанымы басқаша. Мысалы, Қытайдағы, Моңғолиядағы, Өзбекстандағы қазақтар нешеме ғасырдан бері өмір сүріп келе жатқан елін-жерін тастап, Қазақстанға оралып жатыр. Қандай қиын заманды басынан кешірсе де, қазақ атамекенін ештеңеге айырбастамайды. Қазақтың ұлтжандылығы ешқандай үгіт-насихатсыз-ақ мықты. 1928 жылдан 1934 жылға дейін ашаршылық болған. 1936 жылы-ақ Қытайдағы қазақтар кіндік қаны тамған жерге қайта келе бастаған екен. Әйтпесе қазақ даласы ол уақыттарда мамыражай күй кешіп жатқан жоқ-тын. Саяси қуғын-сүргіннің өршіп тұрған тұсы. Соған қарамастан, туған жеріне оралды. Қазақтың санасы – атамекенді сақтау. Қазақ атамзаманнан қанына сіңген «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деген қағиданы бір сәтке де жадынан шығармайды.

– Елбасы бір Жолдауында «Таяудағы жылдар жаһандық сынақтардың уақыты болады. Әлемнің бүкіл архитектурасы өзгереді. Барлық елдер осы күрделі кезеңнен лайықты өте алмайды» деді. Халықаралық қауымдастықтың бір бөлшегі ретінде Қазақстан осынау үдерістердің теріс ықпалынан қайтсе аман шығады?

– Қазір постиндустрияландыру заманы. Батыс елдерінің 70-80 пайызы индустрияны доғарды. Мысалы, Ұлыбританиядағы бұрын кеме жасайтын аумақта қазір банк, қонақүйлер, ғылыми-зерттеу орталықтары, т.б. тұр. Әзірге біз индустриялық бірінші бесжылдықты артқа тастадық. Енді ескеретін жайт, не жаңа технологияға күш салуымыз керек, не қызмет көрсету саласын дамытуымыз керек. Бұл – бір. Екіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, тез дамыған мемлекеттер прогресс үшін міндетті түрде бір құндылықты құрбан етеді. Мәселен, Оңтүстік Корея қысқа мерзім ішінде қарыштап дамыды. Алайда бұрын буддизм дінін ұстанып келген корейлердің 40 пайызы шоқынды. Мен будда монахтарымен сөйлестім, «Буддизмнің жұрнағы да қалмайтын шығар» деп жылап жібере жаздады. Есесіне корейлер ана тілінің мәртебесін биіктетуге ерекше мән береді екен. Оңтүстік Кореяның жоғалтқан тағы бір құндылығын «электричкасына» мінгенде байқадым. Анадай жерде 90 жастағы 2 шал тұр, 3 бала отыр, әлгі қариялардың жасын сыйлап, біреуі де орын берген жоқ. Корейлерді ізетшіл халық деп ойлаушы едім, мұның мәнісін білейінші деп, шалдардың қасына жақындадым. «Он шақты жылдың жүзі болды, үлкендерге құрмет азайып кетті. Мыналар – отбасында жалғыз өскен өзімшіл балалар. Айналасының бәрі бәйек болып, сол баланың асты-үстіне түседі. Міне, сол тәрбиенің нәтижесі» дейді.

Бүгінде шоқынғандардың қарасы Қытайда да 40 пайыздан асып кетті.          

Таиланд туризмнің арқасында жылдам гүлденген мемлекет саналады, өкінішке қарай, туризмнің барлығы көргенсіздікке негізделген. Әуежайдан түскен бетте жезөкшелер қолыңыздан ұстайды. Еркек дейсіз бе, әйел дейсіз бе, қалағаныңызды тауып береді. Тіпті өрімдей балаларын да жаман жолға итермелеу олар үшін ұят емес. Ақша үшін немесе кедейшіліктен осылай істеп жатыр деп айта алмаймын. Себебі, өндіріс ошақтары Таиландта жеткілікті.

Вьетнам қарқынды даму барысында өзінің төл жазуынан – иероглифінен айрылып қалды.

Соңғы уақытта «Қазақстанға үлгі бола алатын ел – Малайзия» деп жүрміз. Бірақ малайлар әсіреұлтшыл, соның салдарынан халқының бір бөлігі безіп кетті. Мысалы, Сингапур мен бірқатар сұлтанаттар өз тәуелсіздігін алуға мәжбүр болды. Ал, үлгі алатын тұстары, Малайзия халқы ағылшынша еркін сөйлейді, алайда араб тілі мемлекетте маңызды тіл деп есептелінеді. Мұндағы мақсат – халықты Исламның негізінен алшақтатпау.

Жалпы, өз басым әр мемлекет өзінің даму моделін өзі қалыптастыруы керек деп есептеймін. Біз де тез дамып келеміз. Энергоресурстарымыз баршылық. Меніңше, қоғамның трансформациясы жылдам жүріп жатқан заманда отбасылық-рухани мәселелерде мейлінше консервативті болып, дәстүрді берік сақтауымыз керек, әйтпесе құндылықтар қалмайды. 

Қазір жас ұрпақтың алдында «Үш тұғырлы тіл» деген мәселе тұр. Яғни сіздің балаңыз жан-жақты дамуы үшін ана тілінен бөлек орыс, ағылшын тілдерін игеруі тиіс. Өзге тілді үйретуде барынша сақ болған жөн. Мәселен, ағылшын жазушысы Даниель Дефоның «Остров сокровищ» атты кітабын түпнұсқадан оқып шықтым, Інжілге жиі-жиі сілтеме жасайды. Егер адамның діни ұстанымы толық қалыптасып болмаса, сонда жазылғандардың жетегінде кетуі әбден ықтимал. Жалпы, ағылшын тіліндегі шығармаларда протестанттық, христиандық құндылықтар көп насихатталады...

Сонымен қатар қазір Қазақстанда дүниеге келген сәбилердің 24-25 пайызы некесіз туылатыны да қоғамды ойландыруы керек. Әлеуметтік қадағалау азайып барады. Мысалы, бұрын «Оқудан шығып қалсам, ауыл не дейді?» деген ойдан менің төбе шашым тік тұратын. Яғни қорқатын факторым, тежейтін ортам бар-тын. Оның үстіне ауыл рулық негізден тұратындықтан, ұлға да, қызға да тыйым жасап отыратын. «Не істеп жүрсің?» деп сұрайды. Әке-шешенің «санкциясы» тағы бар. Қарапайым мысал: Бала күнімізде үш бала болып жертөлеге тығылып, қағазды темекіге ұқсатып орап, шегіп отырғанбыз. Көршінің әйелі көріп қоймасы бар ма?! Масқара, ұсталып қалдық. Құдды ұрлық жасағандай күй кештік. Ұрысты. Сол ұялғанымнан әлі күнге дейін темекі тартпаймын. Тежеу, қадағалау деген – осы. Бүгінде қазақтың 55-57 пайызы қалада тұрады. Қадағалаудың формасы өзгерді немесе азайды десе де болады. Дәстүрді бұзғаны үшін, опасыздық жасағаны үшін, т.б. жағымсыз қылықтары үшін жаза жоқ. Қоғамда немқұрайдылық басым. Әркім өзімен-өзі. «Күл болмасаң, бүл бол» дейтін ниет байқалады. Сондықтан жаһандық сынақтарға төтеп беру үшін біз ең алдымен руханиятымызды жөнге салып алуымыз шарт.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.