«Бір түнде әкеміздің қолына кісен салынды»

– Әбдімәлік аға, қазақтың жақсылары мен жайсаңдары жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырап, ешбір сұраусыз атылып, айдалып жатқан шақта жарық дүние есігін ашыпсыз. Білуімізше, осынау қиын-қыстау кезең Сіздің өміріңізде де ізін қалдырған екен.

– Иә, менің балалық шағым тар жол-тайғақ кешу күндерге, ашар­шы­лық­ты, қуғын-сүргінді, зорлық-зом­бы­лық­ты, қиямет-қырғын соғысты бастан кешірген жылдарға дөп келді. Әкесіз өстім. Анам тәрбиеледі. Әкемізді «халық жауы» деп, соғыс басталардың алдында тұтқындап әкетті. Сондағы таққан айыбы: ол «Германия Кеңес үкіметін жеңеді» деп айтыпты-мыс. Біз тұратын колхоздың Жүзелбаев атты шолақ белсенді төрағасы болыпты. Қалтасында үнемі тапанша жүреді екен. Кеңес үкіметіне берілген адам болса керек. Ал әкеміздің мінезі тік екен, ойындағысын бетің бар, жүзің бар демей, тура айтатын мінезімен бір күні оны боқтаған көрінеді. Анау колхоздың басшысы «Көрсетемін саған!..» деп, тісін қайрап кетіпті. Ақыры оңдырмады. Бір түнде әкеміздің қолына кісен салынып, үштікпен сотталды да, Өзбекстанның Ауғанстанмен шекаралас аумағында орналасқан Термез қаласындағы абақтыға айдалды. Байқасаңыз, аталмыш шаһардың жан-жағының бәрін өзен қоршап жатыр. Судан өтіп, ешқайда қаша алмайсың. Сол үшін де ондағы түрме «Барсакелмес» деп аталады екен. Сонда ағаш кесумен айналысыпты. Бәлкім, тапсырма солай болды ма, анық-қанығын кім білген, әкемді орыстың солдаты атып тастапты.

1991 немесе 1992 жылы ғой деймін, Өзбекстан Республикасының Президенті Ислам Каримов Қазақстанға келді. «Алматы» қонақүйіне тоқтапты. Көмекшісі қазақ жігіт екен. Таныстым. Одан Термезге қалай баруға болатынын және рұқсат алып беруін өтіндім. Ол көмектесуге уәде етті. Өкінішке қарай, қандас бауырым көп ұзамай лауазымынан босап қалды да, Термезге жолым түспеді.

– Демек, қайда жерленгені беймәлім ғой.

– Сүйегін таппадық. 54-55 жасында дүниеден озғаны ғана мәлім. Мен ол кезде 4 жастағы баламын ғой. Әйткенмен есімде еміс-еміс қалған сәттер бар: менің кіндік қаным тамған қазіргі Қызылорда облысының Сырдария ауданына қарасты Қарауылтөбе ауылындағы Сталин каналының арғы жағында үйіміз болатын. Жеркепе. Мен туған жылы, анамның айтуынша, қауын бітік шығыпты. Халық соны сатып, күнелткен екен. Одан бөлек күрішке орақ түсерде суын тартады ғой, сонда арықтың, алқаптың ішіндегі көлшік болып қалған саяз суда балық шоршып жатады. Әсіресе, сазандар көп болады. Ел соны талғажау етіп, күн көрді. Сол алмағайып дәуір бізді ерте есейтті. Қаршадайымыздан беліміз бүгі­ліп отын арқаладық, малға қарадық, диір­мен тарттық, егін ектік, күбі пі­сіп, келі түйдік. Үйдің жанындағы жерді қорш­ап, картоп, пияз ектік, базарға апарып сататынбыз. Мылтық асынып, аң-құс аулап, соның етін та­м­ақ ететінбіз.

– Әйтсе де сол жылдары көрген қиын­шылық Сізді әбден «пісіріп», жіге­ріңізді шыңдаса керек. Тұрмыс тауқыметі «халық жауының» ұлын ғылымға қалай әкеліп жүр?

– Соғыс жылдары және соғыстан кейінгі жылдары тұрмыстың ауыр тір­шілігін арқалай жүріп мектепте өте жақсы оқыдым. Онжылдықты Сырдария ауданындағы Кооператор деген ауылда тәмамдадым. Күміс медальмен. Бір қызығы, оны Жалғасбаев деген мектеп директоры 225 рубльге сатып жіберіпті. Кейін ес жиып, етек-жеңімді қымтағасын медалімді алмақ ниетпен Жалғасбаевқа бардым да. Ол К.А.Тимирязев атындағы Мәскеу ауыл шаруашылығы академиясында ғылыми диссертациямды қорғап келген кезім-тін. «Медалімді қайтарыңыз!» дедім. Әлдеқашан сатып жіберген, қалай қайтарады?! Ұялғанынан Ақтөбеге көшіп кетті.

Кооператор соңыра Коммунизм колхозы атанды. Дәл теміржолдың бойында орналасқан. Мектеп бітіргеннен кейін біздің ауылдың жастары көбіне-көп Ташкенттегі Орта Азия теміржол көлігі инженерлері институтына оқуға түсуге талпынатын. Мен де сөйттім. Жанымда Ыбырахым деген жігіт бар, Ташкентке тарттық. Иә, әдепкіде құлшынысымыз әжептәуір-тін. Емтиханға дайындық барысында екеуіміз өзіміз қатарлы өзбек жігіттерге математикадан біраз көмектестік. Алайда ол жаққа барған соң райымыздан қайттық. Қысы-жазы шойын жол бойында жұмыс істеу қиын болып көрінді. Сөйтіп, біз Қызылорда қаласындағы Н.В.Гоголь атындағы пединститутқа екі пәннен емтихан тапсырып, фи­зика-математика факультетіне оқуға түстік. Бастапқы бір-екі жылда ауылдан қатынап оқып жүрдім. Курстан курсқа көшкен сайын білімімді тереңдетіп, уақыт­ты бос жібермес үшін қалада жатып оқуға тура келді. Мұнда Химия ғылымдары институтының директоры болған академик Әбікен Бектұровтың шәкірті Жұмаш Уәлиев атты проректорымыз бар еді. Сол кісінің мол қамқорлығын көрдім. Кілең 5-пен оқитындықтан, 3, 4, 5-курстарда сталиндік стипендия алып тұрдым. Ай сайын қолыма 780 рубль тиеді. Оның үстіне сол уақытта институтымыздың жанынан «Космос» атты ғарышқа үңілетін шағын станция құрылған-тын. Қажетті құрал-жабдықтардың барлығы жеткілікті. Содан 5-6 жігіт түнде станцияға барып, көкке көз тігіп, жасанды жер серігінің қозғалысын бақылайтынбыз. Бұл тірлігімізге «Москва космос» деген мекеме айына 100-200 рубльдің аралығында жалақы төлейтін. Әлгі 780-ге бұл ақшаны қоссаңыз, әжептәуір қаражат қой. Сөйтіп, студент кезімнен қолыма «Полет» деген сағат тақтым. 40 рубль тұрады екен.

Не керек, институтты үздік бітірдім. Мұнан соң көптеген қазақ жастары сияқты мен де білім мен ғылымның ордасы болған Алматыға асықтым. Себебі жас­тайымнан есіл-дертім жақсы ғылыми жұмыс пен тартымды еңбектер жазу арқылы әкеме ескерткіш орнату болатын. Бұл мақсатымды құптаған проректорымыз Ж.Уәлиев Ә.Бектұровқа хат жазды: «Әбікен Бектұрұлы, мен Сізге осы жігітті ұсынамын. Өзі талантты. Сіз қолдасаңыз, жақсы болар еді. Бағы ашылсыншы! Әкесін «халық жауы» деп атып тастаған екен...». Келіп едім, Ә.Бектұров бірден қызметке қабылдады. «Суворов атты орынбасарыма тапсырдым. Сен бізде жұмыс істе!» деді. «Қандай жұмыс?». «Аға лаборант». «Жоқ, ағай, мен аға лаборант болып жұмыс істемеймін. Айлығы қанша?». «830 сом». «Студент кезімдегі стипендиямның о жақ, бұ жағы екен ғой» дедім. «Айналайын-ау, сен әлі аспирантурада оқып, кандидат, одан әрі доктор боласың. Ақшаң көп болады. Бәріміз де осылай бастағанбыз. Сен де осылай бастайсың. Бастапқыда қиын болады. Сен аға лаборант болып жұмысқа кір. Келер жылы Ростов-на-Дону қаласына Стенгер атты мықты химикке жіберемін, сені солар тәрбиелейді. Сосын бізге қайтып келесің» деді. Келістім. 1960 жылы мені жолдамамен ҚазКСР ҒА Химия ғылымдары институтының электрохимия лабораториясына жұмысқа қабылдады. Бұл шілденің аяғы болатын.

Ал, келесі жылы мамыр, маусым айларында кандидаттық емтихандарымды тапсырдым. Мүйізі қарағайдай 3-4 ғалымның алдында Философия пәнінен сынақтан өтіп, үздік баға алдым. Сыртқа шығуға қамданып жатыр едім, әлгі кісілер маған «Сәл аялдай тұршы. Сені Салық Зимановқа ұсынсақ деп отырмыз» деді. С.Зиманов Қазақстан Ғылым академиясы Философия және құқық институтының директоры-тын. Біздің институт –  екінші, ал ол кісі басқаратын мекеме 1-қабатта орналасқан. Содан С.Зимановқа мені жолықтырмақ болып төмен түстік. Әлгі ғалымдар «Осында күте тұр» деп, мені қабылдау бөлмесінде қалдырды да, өздері ішке кіріп кетті. Сәлден кейін мені шақырды. С.Зиманұлы батыл адам болатын. «Әй, сен бізге ауысқың келе ме?» деді. «Не істеуім керек мұнда?». «Жаратылыстанудың философиясы деген бағыт бар». «Математиканың ба?». «Иә». «Онда мен келейін». «Өзім қоңырау шалып, сені сұрағаным ыңғайсыз болады. Енді сен Ә.Бектұровқа барып, ол кісіден рұқсат сұра, құжаттарыңды ал. Рахметіңді айт! Ол – ғалым адам» деді. Ә.Бектұровқа кіріп, мән-жайды түсіндірдім. «Сенен жақсы ғалым шығады деп ойлап жүр едім. Шешім қабылдап қойыпсың, жолыңды байламайын. Бара ғой, бірақ қайта ораламақ ниетің болса, есігіміз саған әрқашан ашық» деп шығарып салды.         

Мен сол кезде вокзалда түнеп жүргенмін. Өйткені Алматыда ешкімді танымаймын, бірде-бір туысқаным жоқ. Таныс та, ауылдас та жоқ. Сонымен, теміржол вокзалының маңайындағы бір үйдің есігін қақтым. Қожайындары орыс екен. Орыстың әйелі «Менің балам – әскерде. Мына тауықкепені жөндеп, әктеп, кереует қойып беремін. Қалай қарайсың?» деді. «Маған кешке жатар орын табылса болды. Күндіз жұмыстамын, сабақ оқимын, кітапханаға барамын». Ертеңіне сол тауықкепеге жайғастым. Таңертеңгі сағат 5-6-ларда қораз шақырады. Одан кейін ұйқы қайда?! Осы көріністі орыс әйел байқап, мені аяп кетті ғой деймін, «Заттарыңды ал, жүр» деді де, ауызғы бөлмеден маған орын тауып берді. Жақсы болды. Осы жағдайды С.Зимановқа айттым. «Ағай, мен вокзалда, әр жерде түнеп жүрмін». «Туыстарың жоқ па еді? Жатақханаға орналаспаған ба едің?» деп сұрады ол. «Ешкімім жоқ». «Онда жүр, Сақтаған Бәйішевке барамыз». Ол Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті еді. Алайда баспана мәселесін тек бірінші басшы шешетінін де жасырмады.

Өзі қалыптасқан тәртіп бойынша, Академияның Президентіне кіру үшін алдымен директорға, одан вице-президентке кіру керек. Президент – Қаныш Сәтбаев. С.Зиманов «Сен Қ.Сәтбаевқа кіруің керек, жатақхана беру – соның ғана қолында» деді. Қабылдауына жазылдым. Бір күні Тамара атты хатшысы хабарласады. «Әбдімәлік, қайдасың? Тез кел. Қаныш Имантайұлы қабылдағалы жатыр» деп. Жүгіріп бардым. Кірдім. Данышпан адамның алдында өзіңді ұстау оңай емес қой. Қобалжулымын. Әуелі өзі сөзге тартып, қайда оқығанымнан бастап бәрін сұрап шықты. Жағдайымды түсіндірдім. Тұратын жерімнің жоқтығын айттым. Сәл ойланып тұрып «Жалпы, сен ғалым болғың келе ме? Көп адам шыдамайды ғылымға. Кетіп қалады. Сен де сөйтпейсің бе?» деді. «Ағай, жатақхана бермесеңіз де, разымын. Бірақ мен ғылымнан ұзап, ешқайда кетпеймін. Әкемді «халық жауы» деп ату жазасына кескен. Сондықтан мен оған ескерткіш қоюым керек. Кірпіштен қойсам, 20-30 жылда құлап қалады. Мақала жазып, кітап шығарып, рухани ескерткіш қойсам деген ниетім бар. Жақсы мақаламды жапондар, қытайлар оқыса...» деп едім, «Әй, сенен жақсы ғалым шығады. Мақсатың бар екен. Бірақ Жаратылыстану философиясы Қазақстанда, Орталық Азияда жоқ. Мәскеуде бар. Сергей Иванович Вавилов деген физик жазады. Сондықтан сені Мәскеуге жіберемін. Қане, арызың? Әкелші» деді дағы, қағаздың бетіне біраз нәрсе жазды. Оң қабақ танытып қабылдағанына іштей қуанып қалдым. Академияның іс жүргізушісі Карпейский деген кісі-тін, кабинеті – төменгі қабатта. «Соған бар да, мына арызыңды тапсыр. Саған жататын жер береді» деді. Қ.Сәтбаевтың кабинетінен шыққаным сол еді, Тамара апай «Әй, Әбдімәлік, көрсетші қағазыңды, Президент не жазды екен?» деді. «Саған жатақхана беріпті ғой» деген сүйінші хабарды сол кісі естіртті. Қ.Сәтбаевтың алдынан қалтырап-дірілдеп шығып, оның не жазғанына үңілмеппін де. Қуанып кеттім. «Жүгір астына, Карпейский кетіп қалады» деді. Карпейский «Сен сәл кідіре тұрасың ба? Бір үйді кеше ғана біреуге беріп қойып едім. Енді бір айда соң таудан салынып жатқан үйден беремін бөлмені» деді. Келістім. Уәдесінде тұрды, бір айдан кейін жатақхана алдым.

«Мен сені Мәскеуге дайындаған жоқпын»

– Мәскеуге бару мәселесі ше, шешімін тапты ма?

– Қ.Сәтбаев С.Зимановқа тапсырма берді «Нысанбаев деген баланы дайындаңдар, Мәскеуге барып, емтихан тапсырсын, егер өтсе, аспирантураны бітіріп келгесін қайта жұмысқа шақырыңдар!» деп. Сонымен, С.Зиманов «конкурс болсын» деген оймен менің қасыма бір кәріс, бір татар жігітті ертіп, үшеуімізді Мәскеуге жіберді. КСРО Ғылым академиясының Философия институтына. Қабылдау емтиханын тапсырдық. Әлгі екеуі сүрінді. Ал мен 2 жыл 2 айда мерзімінен бұрын көрнекті ғалым, профессор И.В.Кузнецовтың ғылыми жетекшілігімен «Математикадағы ақиқаттың табиғатын ашудағы сәйкестік принципінің маңызы» атты тақырыпта кандидаттық диссертациямды қорғап шықтым. Бұл 1964 жылдың аяғы-тын. Ол кездегі ғылым саласындағы диссертациялық қорғаулар қазіргімен салыс­тырғанда, әлдеқайда күрделірек болатын. Мектеп пен институтты қазақ тілінде бітіріп, еліміздің бұрынғы астанасында орыс тілінде математиканың күрделі философиялық-дүниетанымдық және логикалық-әдісна­малық мәселелерін зерттеу оңай шаруа емес қой. О.А.Жәутіков, Б.А.Розенфельд, А.Н.Колмогоров сияқты атақты математик-ғалымдардың лекциялары мен көмектері көп септігін тигізді. Сол кезеңдегі еліміздегі философия саласындағы Б.М.Кедров, Ж.М.Әбділдин, Қ.Х.Рах­матуллин, Э.В.Ильен­ков, В.С.Степин, В.А.Лекторский сияқты көрнекті мамандармен ғылыми-шығармашылық қарым-қатынаста болып, нағыз кәсіби шыңдалу мектебінен өткеніме қуаныштымын.

Мәскеуде «пропискам» болғандықтан, мені ғылыми дәреже, атақтар беретін Жоғары аттестациялық комиссияға (ЖАК) жұмысқа қалдырды. Әрине, бірден Қазақстанға қайтқым келген, бірақ С.Зиманов «Сен үйрен, ол жақта қалып, шамалы жұмыс істе!» деді. Сөзін екі етпедім, Мәскеуде 3-4 ай еңбек еттім. Бір күні С.Зиманов телефон соқты, «Сен неғып жүрсің онда? Тез қайт! Мен сені Мәскеуге дайындаған жоқпын. Сен бізге керексің!» дейді. Ол кісіден аяқ тартатынбыз, іле-шала елге оралдым.   

...Алайда Алматыға келерден бұрын бір іс тындырғанымды айта өтейін. Ол жақта жүргенде досым болды. Альберт Райбекас атты. Ұлты – латыш. Ол – физиканың, мен математиканың философиясын зерттедік. Жақын араластық. Ол Красноярскідегі университетке кафедра меңгерушісі болып кеткелі жатыр. Мен ЖАК-те қалмақшымын. «Альберт, саған айтар құпиям бар». «Қандай?» дейді ол сұраулы жүзбен. «Жүр далаға!» деп сыртқа алып шықтым. «Менің әкем – халық жауы. Кеңес үкіметінде маған орын жоқ. Жұмыс істемеймін. Шетелге кетуім керек. Бірақ одан бұрын әкем шын мәнінде халық жауы ма әлде «жаптым жала, жақтым күйенің» құрбаны болды ма, ұңғыл-шұңғылына көз жеткізгім келеді» деп едім, ол «Ақ-қарасын ажырату үшін Руденкоға арыз жазу керек» деді бірден. Роман Руденко – КСРО-ның Бас прокуроры. «Бес конверт алып кел» деді. Әкелдім. Екеуміз ескі жазу машинкамызбен жеке басқа табынушылық кезінде әкемнің халық жауы атанып, атылып кеткенін түсіндіріп, шешемнің атынан хат жаздық. Бірінші конвертті Бас прокуратураға апаруымыз керек. Қайда орналасқанын Анықтама бюросынан сұрап, білдік. Мәскеудің орталығындағы бұрынғы М.Горький, қазіргі Тверская көшесінде екен. Есік алдында милиционер тұр. Жақындадық. Альберттің түрі орыс секілді. Сол сөйледі. Мені нұсқап «Бұл жігіт Қазақстаннан келген. Екеуіміз аспирантураны тәмамдап, туған жерімізге қайтқалы жатырмыз. Бұл кісінің анасы берген хаты бар екен. Соны сізге ұстатсақ, Бас прокурордың поштасына сала аласыз ба?» деді. «Саламын» деді ол. Бірақ көкейімізде «Салар ма екен, салмас па екен?» деген күдік те жоқ емес, жерасты өткелімен жолдың арғы бетіне өтіп, екінші конвертті пошта жәшігіне салдық. Қызыл алаңға таяу жерде Манеж алаңы бар, сондағы поштаға үшіншісін салдық. Ал, төртіншісін қайда салғаным есімде қалмапты, бесіншісін Мәскеу мемлекеттік университетіндегі пошта жәшігіне салдық. Бәрінің бағытталған мекенжайы ортақ: Бас прокуратура.

Сөйтіп, досымды шығарып салдым. Ол кетті, мен қалдым. Елге араға бір ай салып барып қайттым. «Білім қоғамы» деген мекеме болатын. Соның Мәскеудегі мекемесіне барып, танысымнан іссапарға рұқсат алып, алдымен Қызылорда соқтым. Үйдегілердің хабарын білмекшімін. Үйге келсем, анам жылап отыр. Не болғанын сұрадым. «Саған енді тыныштық бермейтін болды ғой. Әкеңді қаралаған адамдардың барлығын түнде алып кетіп, сот па, прокурор ма, тексеріп жатыр екен». «Әже, оны істеген менмін. Уайымдамаңыз. Таңертең барып, мән-жайды білейін, сосын анық-қанығын айтамын» дедім. Таңертең құзырлы органға бардым. Тергеп жатқан кәріс жігіт екен. «Әкеңіз 10 жылға сотталған екен. Соған байланысты әйелі Мәскеуге – Бас прокурорға хат жазыпты. Сол хатты жоғары жақ қарап, Алматыдағы Жоғарғы сотқа «Тездетіп ақ-қарасын ажыратып, мәселені шешіп беріңдер!» тапсырма беріпті. Соны біз тексеріп жатырмыз» деді. Бұл 1965 жылғы наурыздың аяғы-тын. «Нақты қай кезде шешім шығар екен?» деп сұрадым. «Бәлкім, маусым, шілдеге таман бір хабар болып қалар» деп тұспалдады. Рахметімді айтып, Алматыға кеттім.

Маусым айында Қызылордаға қайта ат басын бұрдым. Анам тағы жылап отыр. «Соттан қағаз келді саған» деп. Қарап шығып, әкемнің жазықсыз атылғанын, іс-әрекетінде ешқандай қылмыстық құрамның анықталмағанын, сол себепті ақталғанын, адал адам екенін білдім. Жоғарғы сот осылай деп үкім шығарыпты. Міне, осылайша әкем Нысанбайдың есі­мін жаладан тазартып, ақтап алдым. Бұған қол жеткізгеніме тағдырға ризалы­ғымды білдіремін, бұл ғұмырда адам үшін әділдіктің орны ерекше ғой. Содан бастап туралыққа қарай ұмтылу менің өмірлік қағи­датыма айналды.

Ол кезде не көп, дүкенде қойдың басы көп. 60-70 тиын тұрады. Алматыдағы «Көк базардан» 3-4 келі ет және әлгі қойдың басын сатып алып, бәрін қазанға салып, көрші-қолаңды шақырып, жылап-сықтап, әкемізді еске алып, құран бағыштадық.

Міне, осыдан соң ғана партияға мүшелікке өтуге мүмкіндік туды. Әкемнің «халық жауы» болып айдалып кеткенін айтпауға тағы болмайды. Ертең біреу-міреу күңкілдеп жүрсе, қор боласың ғой. Не керек, партияға өткесін бөлім меңгерушісі атандым. Бұл лауазым партиялық қызметке қатысты-тұғын. Міне, содан ісім ілгері басты. 1975 жылдың басында Мәскеуде «Математикалық білімді синтездеу мен дамытудың диалектикалық-логикалық принциптері» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғадым. С.Зимановтың қолдауымен 17 адамның ішінде ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болдым. Ал 2003 жылы ҚР ҰҒА-ның академигі атандым. Сонымен қатар 1997-2003 жылдары «Қазақ энциклопедиясы» баспасының Бас редакторы қызметін қоса атқардым.   

– Бір кездері С.Зиманов басқарған Философия және құқық институтына 20 жылдан астам уақыт директор болдыңыз. Тоқырау жылдарында ғылымды ұйымдастыру оңайға түспеген шығар.

– Иә, ғалым болу өзінше қиын дүние екені ежелден белгілі. Ғылыммен айналы­суды  «инемен құдық қазғандай» деп бағалаған халықпыз ғой. Жалпы қазіргі заманда кез келген ұжымға басшы, жетекші болудың өзі оңай шаруа емес. Философия және құқық институтына 1990 жылы 17 мамырда демократиялық негіздегі баламалы сайлау арқылы директорлық қызметке келдім. Ғылыми қызметкерлер ұжымы үш үміткер­дің ішінде маған сенім білдіргенін үлкен жауапкершілік ретінде қабылдадым. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары қоғамдағы барлық салалар сияқты ғылымға да оңай тиген жоқ. Бұрынғы тоталитарлық мемлекет ыдырап, гиперинфляция күшейіп, жағдайымыз өте нашарлап тұрған 1991-1996 жылдары институтқа басшылық жасау өте қиын болды. Директорлық қызметтің өзі ғылыми-ұйымдастыру, зерттеудің стратегия­сы мен әдіснамасын өзгерту мәселесімен ті­келей байланысты. Сондықтан менің ал­дым­да негізгі философиялық бағыттар мен ғылыми кадрлардың негізгі құрамын институт қабырғасында сақтап қалу проб­лемасы тұрды. Сонымен бірге ескі фило­софияны өзгертіп, жаңа заманның рухани ахуалына лайықты жаңа философияны қалыптастыру қажет еді. Ондай қиын­дықтарды төзімділікпен жеңе білдік. Қазір мамыражай заман ғой. Институтымызда ғылым докторлары мен ғылым кандидаттары табысты жұмыс атқаруда. 2003 жылдан бері мұндағы мамандар қолданбалы-сараптамалық зерттеулер­мен де айналысып, мемлекетіміздің рухани және практикалық өміріне көмегін тигізетін ғылыми ұсыныстар, сараптамалар жасап келеді. Бұл теория мен практиканың өзара үндесе бастағанының белгісі деп ойлаймын. Ғылым дамуының жаңа тарихи кезеңге сәйкес келетін келбеті осындай.

«Бұрын кандидаттық қорғағандар қазіргі PhD докторлардан жүз есе артық»

– Алла бұйыртса, келер жылы, 80-нің сеңгіріне шығасыз. Ғылым саласында тапжылмай тер төгіп келе жатқаныңызға жарты ғасырдан асыпты. Қаншама шәкірт тәрбиеледіңіз. Байқап отырмын, қолыңыздан қаламыңыз әлі түспеген сияқты...

– Иә, 80-ге қадам бастым. Бірақ әлі жазу үстіндемін. Әлі зерттеу жұмыстарын жүргіземін, гранттық жобалардың жетекшісімін. Шетелмен байланысты жобаларымыз бар. Докторанттарым бар. Ғылымнан қол үзсем, ауырып қаламын. Серік Қирабаев деген әдебиетші әріптесім бар, «Әбдімәлік, осы саған жүгіріп не керегі бар? Барлық атақ пен орден-медальді алдың. Қазақстан мен Түркияның Мемлекеттік сыйлықтарын, ҚР Президентінің Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығын алдың. Шаршадың ғой, қайтесің?» дейді. «Ағай, – дедім, – Менің өліп қалғаным сізге керек пе?». «Құдай сақтасын! Өлме! Керегі жоқ». «Онда маған: «Жүгіре бер осылай», – деңіз». «Біреудің алдына шығайын, асып кетейін деп, жанығып жүрген жоқпын. Мен үйде отырсам, ауырып қаламын. Сондықтан өзіме тиісті аз-маз тірлікті атқара берейін. Жазатынымды жазайын. Қолымнан келсе, жастарға көмек берейін, ғылыми дәреже алсын, олар да өссін!..» деген пиғыл менікі» дедім.

Жалпы, менің негізгі зерттеу еңбектерім диалектика және таным теориясы, ғылым философиясы мен методологиясы, қазақ және түркі философиясы, әлеуметтік және саяси философия, саясаттану және мәдениеттану мәселелеріне арналды. Ғылыми мектеп қалыптастырып, философия, саясаттану, әлеуметтану, мәдениеттану ғылымдары бойынша 67 ғылым докторы мен 105 ғылым кандидатын дайындадым. Құдайға шүкір, бүгінде 600-ге тарта ғылыми, ғылыми-сараптамалық, ғылыми-әдістемелік еңбек, соның ішінде қырық шақты монография, жеке кітаптар мен оқу құралдарын жаздым. Бірқатар еңбектерім шет тілдерінде жарық көрді. Сол ғылымның арқасында бармаған жерім, баспаған тауым жоқ. 100-ден астам елге табаным тиіпті. Қаншама баяндамалар жасадым. Мен жайлы 2 деректі фильм түсірілді. Екеуі де екі сериядан тұрады. Бірі –  «Философ Нысанбаев» (2005 жылы), екіншісі – «Алтын діңгек» (2013 жылы). «Жизнь замечательных людей» сериясымен жарық көретін кітапқа шықтым. Америка, Қытай, Ресей, Түркия, Еуропа елдерімен әліге дейін ғылыми байланысым берік.

– Ғылым демекші, бүгінгі жастардың ғылымға құлшынысы қалай?

– Нашар. Мен соңғы 3 жыл қатарынан Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы болдым. Сонда байқағаным, бітіруші 10 студенттің 3-4-інің ғана үлгерімі жақсы, қалғаныкі тым төмен. Оларды оқытпай-ақ қойса да болады. Ештеңе шықпайды. Ал PhD докторлар дегеніңіз баяғы ғылым докторларының тырнағына да тұрмайды. Бұрын кандидаттық қорғағандар қазіргі PhD докторлардан жүз есе артық. Қазіргі докторлар диссертацияларын интернеттен көшіріп алып жазады. Біреудің ғылыми еңбегін ұрлау – плагиат көбейіп кетті. Мен осыны Елбасыға да ескерттім «Плагиат күшейіп кетті. Осыған шара қолдану қажет» деп. Мысалы, бір адам докторлық қорғайды делік. Автореферат шығарады. Кітап шығарады. Кітабын 100 не 500 дана етіп шығарады да, бәрін өзі сатып алады. Үйіне әкеліп, қоймаға қойып қояды. Авторефератын диссертациялық кеңестің 16 мүшесіне таратып, біраз данасын кітапханаларға жіберуі керек. Соның бәрін ешқайда жібермейді, үйіне тығып қояды. Өйткені қорқады, «біреу-міреу ұрлығымды сезіп қояды» деп. Ешқандай тәртіп болмай қалды. Міне, осы себептен мемлекет басшысы Жоғары аттестациялық кеңесті жауып тастады ғой. Кандидаттық пен докторлық қорғау тоқтады. Өкінішке қарай, PhD-дің де жетісіп тұрған дәнеңесі жоқ. Осы жерде (Философия және саясаттану институты – ред.) он шақты PhD докторы жүр, ешқандай тақырыпқа ізденгісі келмейді. Американы ашпасаң да, шамалы жаңалыққа ұмтылу керек қой. Жоқ, сол баяғы сарын. Бірақ солай екен деп ғылымға назар аудармай қоюға болмайды. Өйткені ғылымсыз қоғам шіриді. Ғылым болғанда да, әсіресе, руханиятқа ерекші мән беру қажет. Руханият: бұл – тарих, патриотизм, дін, адамның бүкіл жан дүниесі... Біз бабаларымыз көтерілген рухани деңгейге әлі көтерілген жоқпыз. Ол үшін әлі көп уақыт әрі көп жұмыс істеу керек. Мүмкін, большевиктердің ықпалынан ба, идеалистерге рухани саланы беріп қойдық та, біз материалистік нәрсемен айналыстық, атом бомбасын, автомат жасадық... Сөйттік те, рухани жақ пен материалдық жақтың, ислам мен христианның арасындағы тепе-теңдікті бұзып алдық. Батыста қопарылыс болса, Исламды кіналайды. Шындығында ислам – демократияшыл дін. Бірақ Батыстағы ойыншылар, әсіресе, католиктер оның рөлін төмендетуге күш салып жатыр. Сондықтан рухани тепе-теңдік болу керек. Әйтпесе діни соғыстар ұзаққа созылады. Қажытады.

Бұл дүниеде Абайдан асқан дана жоқ. 45-ақ қара сөзі бар. Әрқайсысы қазақ үшін тұтас бағдарлама іспетті. Сенің қалай өмір сүруің керектігін айтып қойған, соны істемейміз ғой. Өзімбілермендік басым. Шәкірім ше? Кәсіби философ. Әулие адам.

– «Мәңгілік ел» деген идеяға қалай қарайсыз? Ұлттық идея бола ала ма?

– Кант 18-ғасырда «Мәңгілік бейбітшілік» атты кітап жазды. Біз де соған жетуіміз керек. Соғыссыз, қантөгіссіз. Бірақ адамзат соғыссыз күн кеше алмайды, өйткені психикасы сондай: өзіне қажетті дүниені тартып немесе қарсыласын өлтіру арқылы алғысы кеп тұрады... Әл-Фараби бабабыз «Адамдардың бәрі бір-бірімен үндестікте өмір сүруі керек» дейді. Әл-Фарабидың заманынан бері не өзгерді? Көп нәрсе өзгере қойған жоқ. Сол көреалмастық, рушылдық... «Мен – қазақпын» деп айтатындар аз. Көп адамдар рулық деңгейде ой топшылайды. Ұлттық деңгейге көтерілу кемшін. Сондықтан әлі де ой-өрісіміз төмен. «Мәңгілік елді» дұрыс түсіне алмай жүрміз. Елбасы «Қазағымыз мәңгі жасап, Қазақстанымыз мәңгілік ел болса екен. Соны армандаймын...» деді Ұлытау төріндегі сұхбатында. Ол қоғамға жақсы идея тастап жатыр. Ұлттық идея. Енді соны ашықтап көрсетіп, халыққа насихаттау керек. «Мәңгілік елдің» мазмұнын мен бірталай кітаптарымда жаздым. «Мәңгілік елдің» экономкалық, саяси, рухани-мәдени негізі қандай, соның қазір нышандары бар ма? Осыларға тоқталдым. 2050 жылға қарай «Мәңгілік елге» айналамыз десек, оған қандай «багажбен» баратынымызды әріден ойластырғанымыз абзал. Бұған қоғамтанушы ғалымдар мен БАҚ өкілдері атсалысуы керек деп есептеймін.   

Қоғам, сана-сезім, құндылықтар өзгеріп жатыр. Бұрын маркстік-лениндік идеология дейтінбіз. Философия сол идеологияның ішінде болды. Қазір идеология жоқ. Оның орнына ұлттық идея келді. Ұлттық идеяны көп зерттедік. 2004 жылдан бастап. Орыстар бізден бұрын бастаған, бірақ берекесі болмай, дұрыстап зерттей алмады. Ұлттық идеяны талқылаған талай жиындарымызға Президенттің өзі қатысты. Кейін бәрін таразылап «Мәңгілік ел» ұлттық идея болсын» деген шешімін айтты. Иә, мәңгілік ештеңе жоқ, мәңгілік өмір де болмайды, әйтсе де мәңгілік халық болады. Біз қазағымыздың мәңгілік жасауына күш салуымыз керек. Келісемін, Қазақстан 70 жылдан астам тоталитаризмнің ішінде болғасын, адамдардың санасы дәуір талабына сай өзгерді. Қазір егемен мемлекетпіз ғой. Демек, жаңа заманға қарай санамызды өзгертуіміз шарт, ол өзгермейінше, ештеңе өзгермейді. Өкінішке қарай, біздің санамыз консервативті. Өзгеруге қарсы. Бастықтар да өзгергісі келмейді. Өзгермесе, жаңару һәм даму болмайды.

– Әбдімәлік аға, сұхбатымыздың соңында өзіңіздің отбасыңыз жайлы да біле кетсек. Жұбайыңыз бен перзенттеріңіз де ғы­лымға жақын көрінеді.

– Алматыға жалғыз өзім келіп едім, осында шаңырақ көтердім. Зейнеш Әшенқызы тамаша жар, өмірлік серік болып отыр. Ол да ғылым саласында көптеген жылдар бойы жемісті еңбек етті. Химия ғы­лымдарының кандидаты. Сол кісінің арқасында ғылым мен білім саласында, жалпы шығар­машылықта көптеген жетістіктерге жеттім деп айта аламын. Ол тек ұлым мен қызымның аналары ғана емес, сонымен қоса немере­лерімізді де жақсы тәрбиелей алды. Соның айғағы болар, отбасымыз ғылым жолын таңдаған орта болып табылады. Ұлым Назар – заң ғылымдарының кандидаты, Алматы қаласында құқық қорғау саласында жұмыс істейді. Қы­зым Динара – философия ғылымдарының кан­дидаты, қазіргі уақытта өзінің отбасысымен Ыстамбұл қаласында тұрады. Халықаралық деңгейде аудармашылықты шебер меңгерген маман. 5 тілді меңгерген. Немерелеріміздің тұңғышы Шыңғысхан Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономика университетінің аспирантурасын үздік бітіріп, экономика саласы бойынша ғылым кандидаты атанды. Бүгінде телекоммуникация саласындағы бір мекеменің бас директоры. Данияр Қазақ гуманитарлық заң университе­тін үздік бітірді. Прокуратура қызмет­кері. Айжан Лондонның түбіндегі Рединг уни­вер­ситетінде «Болашақ» бағдар­ла­ма­сы бо­йын­ша жоғары оқу орнын өте жақсы бітіріп келгеннен кейін ғылыми-зерттеу саласында қызмет атқаруда. Одан кейін Әмір мен Дәмір өс­іп келеді. Абылай мен Әлнұр атты шөберелерім бар. Ғылым мен білім менің от­басым үшін түбе­гейлі мәні бар рухани құн­ды­лықтар болып табылады. Менің арманым қазақ хал­қының әрбір азаматының өмірлік ұс­танымы өрке­ниетті елдердегідей деңгейге жетсе екен дей­мін. Сонда ата-бабамыз көксеген Жерұйықты Қазақстанда өз қолымызбен жасай аламыз.

– Тағдырыңызға ризасыз ба?

– Әрине, ризамын. Алла маған өмірде жақсы адамдарды көбірек жолықтырды. Жас кезімде қанша қиындық көрдім, әкенің жоқтығының тауқыметін сезіндім. «Мені осы дүниеге несіне алып келді екен, одан дағы қаршадайымда өлтіріп тастамай ма екен» деп қорланған күндерім де болды. Құдайға шүкір, бүгінде көштің соңында да қалып кетпей, алдына да шығып кетпей, ортасында келе жатырмыз.

– Әкеден жалғызсыз ба?

– Жоқ, анамыз 17 құрсақ көтерген екен. Соның көбісі қазақтың жартысын қырған 30-жылдардағы ашаршылықта жасы 2-ге, 3-ке, 5-ке келіп, көз жұма беріпті. Содан 2-ақ қыз қалған: Қатира мен Үміт әпкелерім. Әулетті жалғастыратын ұл жоқ, не керек, әке-шешем киелі орындарға зиярат жасап, түнеп, Аллаға жалбарынып, ұл сұрайды. Әлі есімде, анам «Сені Құдайдан сұрап алғанбыз» дейтін. Менен кейін Мәлік атты інім бар. Үміт әпкем Ташкенттегі зоотехникумды бітірген кісі еді, бала босану үстінде қайтыс болды. Санитарлық ұшақ дер кезінде жете алмапты. Ал бізді анамыз мен Қатира әпкеміз тәрбиелеп жетілдірді. Інім 1941 жылғы. Түркістанға көшіп келген. Ал Қызылордада әпкемнің балалары тұрады.

...Менің көзім жеткен нәрсе, Алла жаққан отты адам үрлеп сөндіре алмайды екен. Ғылымға бет бұру арқылы әкеме ескерткіш қойдым деп есептеймін. Нысанбайдың аты қалды.   

– Әңгімеңізге рахмет!  

Сұхбаттасқан – Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК. 

Билік пен байлық қолдың кірі сияқты, бүгін бар, ертең жоқ. Бірақ, қолдың кірі екен деп бұл екеуінен жерініп кеткен тағы ешкімді көрмейсіз. Әсіресе биліктен, мансаптан ажырау, бас тарту қиын дейді дәмін татқандар. Наполеон Бонапарттың: «Менің көңілдесім – билік. Оны әлдекім ұрлап алып, ындыны құри аймалауын қаламаймын. Мен оны тым қымбатқа сатып алдым», - деуі осы тұжырымның рас екенін дәлелдей түседі.

Билік – нәпсі. Өтірік деңізші? Терісін әзер сүйретіп жүрсе де жауапты шенеуніктің креслосына жабысып, айрылмайтын қаншама өлерменді көріп жүрміз ғой. Ондайларды іздеп, алысқа барудың да керегі жоқ. Жан-жағыңызда толып жүр.

Мәселен, Оңтүстікте мұндай өлермендер тіптен көп. Өзінен үлкен бастығы жеті атасы мен алты анасынан боқтап, шапалақпен ұрып, жер етсе де басы салбырап, тілі салақтап, табанын жалап, отырған орнын сақтап қалу үшін жанын сайтанға сата салуға да дайын тұратын әкімқаралар бар. Және ондайлар басқаларға қарағанда әкімдік, басқарма басшылығында ұзақ жылдар отырады, маңынан шықпайды. Себебі оларда ұят жоқ, бүгін табанын жалаған бастығының орнына басқа біреу келсе бұрынғы бастығын жата кеп жамандап, жаңасының табанын аймалап, құрдай жорғалап, мәймөңкелей кетеді. Не айтса да істейді. Дегенінің бәріне көнеді. Тек әйтеуір қызметтен алып тастамаса болды. Бар өмірлік қалауы сол.

Ең бастысы – бұларда өзін аяу деген жоқ. Мемлекеттік қызмет, әкімдік лауазым дегеніңіз оңай шаруа емес қой біле білген адамға. Үнемі стресс, үнемі айқай есту, ылғи қайнаған оттың ортасында жүру. Бұл қанша жерден мықты болсаң да денсаулығыңды сындырмай қоймайды. Оның үстіне қазір қамалып жатқан шендінің санынан жаңыласың, демек, ішкен-жегенінің уайымы бар, қай күні келіп ұстап әкетер екен дейтін қауіп-қатер оны тыныш ұйқтатпайды, асын бойына сіңдірмейді. Алаңсыз ұйқтамаған, асы бойына сіңбеген адам не жүрек ауруына, не жүйке ауруына шалдығады. Сөйтіп, билік, билік деп жүргенде 40-тан енді асқан қамал алар азамат мүгедек болып шыға келеді, не болмаса бұрынғы бүлдіргендері алдынан шығып, тар қапасқа қамалып кете барады. Міне, билікке деген құштарлықтың соңы, финалы осындай. Олар үшін қызмет орнында, креслосында отырып өлу – ажал емес, абырой сияқты.

Еліміздегі аудандарды, басқармаларды басқарып отырған осындай жанкештілердің біразын білеміз. Тіпті қырықтан аспай жатып, жүрек тұсы жиі шаншитындары да бар. Және ол шаншу жылдар өткен сайын сирейді дейсіз бе, үдей түседі ғой. Алайда, биліктен кетсе адам болудан қалатындай қорқады. Мейлі, жүре бер, қара орындығыңда омалып отыра бер, бірақ ертең елуге жетпей креслоңды құшақтаған күйі жан тәсілім етсең не болады? Балаларың жетім, қырықтан енді асқан қылықты қатының жесір қалады. Қазіргінің қатындары жесір қалдым деп екі көзі суалып, дүниеден баз кешетіндерден емес. Оның үстіне қалған өмірін суық төсекте өткізгісі келеді дейсіз бе, сөз айтқан біреу болса көңіл қосуы мүмкін, көңіл қосқан соң сен бейшара көңілден кетесің. Кеше ғана «көке» боп жүргендерің әйеліңді жұбатса мейлі, төсегін жылытып кетіп жүрсе қайтпексің? Соншама жылдар бойғы махаббатыңа осылай бір түкіріп кете барғаны «оибдно» емес пе?! Сондай жанқиярлықпен, денсаулығыңды быт-шыт етіп жеткен билік, мансаптың соңы осылай аяқталғанын қалайсың ба? 45-50 жас деген – ұлыңды үйлендіріп, қызыңды ұзатып, қызықшылыққа қанбай жүретін шағың. Сен өлсең балаңның, қызыңның құдалығына кім барады? Немереңнің мектепке барғанын көріп, ата-аналар жиналысына қатысып, ертегі айтып бергің келмей ме? Саған керегі мансап, саған керегі билік, қара, күңгірт кабинет, былғары орындық. Сол саған қатын болады, сол саған құда болады, сол саған немере болады.

Иә, бұл билікке деген құмарлық бар нәрсені жеңіп кететінін әбден ұқтық. Ол үшін туғанына азар беруге де барады, ол үшін жазықсыздардың көз жасына қалуға да болады, ол үшін тіпті өліп кетуге де барсың. Қазынаны қымқыру мен, пара алуды айтпай-ақ қоялық. Мұншалықты күйге түсерлік не басыңа күн туды? Қара нанға зар болған заман емес, екі қолға бір күрек табылады ғой, соншалықты өзіңді сорлата беретінің не? Әкімқараның қызметін қызғанғаннан емес, өз-өзін аямайтын жанкештілігіне қапа болғаннан айтамыз да. Билік, мансап қанша жерден тартымды болса да отбасыдан артық емес. Ақыры өзіңді өлімге қияды екенсің, кресло, қызмет үшін емес, өлсең отбасың үшін өл. Солардың бір тал шашын жерге түсірме, табанына кірген шөңкені маңдайыңа қада. Міне, сонда ғана Құдайдың да, адамның да алдында сүйкімдісің, елдің есінде қадірлі күйде қаласың. Әйтпесе...

Біз мұның бәрін не үшін айтып отырмыз? Билікқұмарларға өлім тілеп отыр екен десеңіз, қатты қателесесіз. Қандай оңбаған шенеунік болса да ол адам баласы, осы елдің азаматы, бала-шағасының әкесі, біреудің сүйікті жары, Құдайдың құлы. Оның үстіне, масапқорлық қылмыс емес. Алайда, билік деген денсаулығыңды құртып, өз-өзіңді мүжуге тұратын нәрсе ме? Егер жаныңды ауыртқан кеселің болса, сол кеселіңе себеп – қызметің болса, ол жерде неге байланып отырсың? Таста да, кет. Дүниеде одан да басқа қызықтар көп, тоймай жүрсең нәпсінің жетпіс жеті мың түрі бар. Ең дұрысы – бар да балаңды бақ, тәрбие бер. Жұмыс керек десең кәсіп аш. Отбасыңа көңіл бөл. Осыдан артық бақыт жоқ. Бар айтқымыз келгені де осы еді.

P.S. Бұл айтқандарды көңіліне тоқып, «шынымен де, өзімді қинап оттың арасында неғып жүрмін, қой, өлмей тұрғанда кетейін» деп, бір пенде тәубеге келеді дегенге расын айту керек қой, мен де, сіз де сеніп отырған жоқсыз. Олар тіпті «мынау не айтып отыр» деп миығынан күлуі де мүмкін. Әйтсе де, адам санасы шын сөзді қаласа да қаламаса да еркінен тыс қабылдайды және күндердің бір күнінде ар-ұжданы жәймен мазалауды бастайды дейді ғой психологтар. Демек, креслода өлуге құмар әкімқараны ар-ұжданы дұрыс жолға салып жатса, соншама сөзіміздің бір әжетке жарағаны да...

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

Осыдан бір айға жетер-жетпес уақыт бұрын, дәлірек айтсақ 25 қаңтар күні ОҚО мәслихатының сессиясында халық қалаулылары 25 кісіге "ОҚО-ның құрметті азаматы" атағын беріпті. Бір сөзбен айтсақ, «сен же», «мен же» болған. Мейлі берсе берсін, бізге салса тіпті 25 мың адамға берсін. Алайда, сол атақты кімдер алды? 25-інің бәрін тізбелеп отырмай, екеуіне ғана тоқталып өтсек.

«ОҚО-ның Құрметті азаматы» атанғанның бірі – кезінде осы облысты басқарған Болат Жылқышиев. Жылқышиевтің кезінде облыста қандай у-шудың болғанын жақсы білетін шығарсыздар. Жүзден аса сәбидің ВИЧ-ке шалдығуы Болат мырзаға қара таңбадай жабысып, кетпей қойған. Орны толмас қасірет орын алған облыстың әкімінің жұмысына биліктің көңілі толмаған соң Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Елбасы ескерту беріп, ақыры орнынан алды. Қаншама дәрігер сотты болды. Былайша айтқанда, Болат мырзаның аты елдің есінде тек осы шулы оқиғамен ғана астарласып жатқандай.

Тағы бірі тап осы ОҚО-ға әкім болған – Қалық Абдуллаев. Қалекеңді кезінде ерінбеген адамның бәрі сынайтын. Әсіресе Хабар арнасындағы «Жетпіс жеті күн» бағдарламасының бір саны Қалық Абдуллаевты мазақ етпей шықпайтын. Оны қоя беріңіз, тіпті, Елбасының өзі Шымкентке бір келгенінде тақтаға шыққан баланың жанын шығаратын баяғының мұғалімдері секілді Қалекеңді тұрғызып қойып, ашуланып: "Шымкентте біреудің үйіне барып шай ішпеңдер деген едім ғой" деп әбден ұрысқаны бар. Содан көп ұзамай «шайқор» Абдуллаевыңызды орнынан алды. Одан кейін қызмет те берген жоқ. Қайда жүргенін де білмей қалғанбыз. Сөйтсек, ОҚО мәслихаты қайда жүргенін біледі екен. Біліп қана қоймай, құрметті азамат атағына лайық көріпті. Лайық болса лайық та шығар. Алайда...

Қалық Абдуллаевтың әкімдік еткен тұсында Оңтүстіктің қараңғы түнекте қалғанын қалай жасырамыз? Күндіз 2-3 сағат берілетін жарық кеш болысымен сөніп, бүкіл облыс қап-қараңғы қапаста отырды ғой. Шымкенттегі көпқабатты үйлердің тұрғындары газдың жоқтығынан далаға шығып, шөп-шалам тұтатып тамақ пісіріп, қаланы қазанның астынан шыққан көк түтін алып кеткен жоқ па еді? Жылудың жыры бір басқа. Бір отбасының бүкіл мүшесі бір бөлмеге тығылып жататын. Жылы болсын деп. Басқа облыстардың тұрғындары жетісіп отырмаса да ОҚО-ның дәл сол кездегі халі мүшкіл болды. Халықтың билікке деген жеккөрушілігі шарықтау шегіне жеткен-ді. Міне, Қалық Абдуллаевтың тұсындағы тіршілік.

Сонда деймін-ау, ОҚО мәслихаты аттары жағымсыздау оиғалармен ел есінде қалған немесе Елбасының сынына ұшырап, ескерту жасалған Абдуллаев сияқтыларға атақ берумен айналысатын мекеме ме? Ақыры ВИЧ жайлаған тұста әкім болған Болат Жылқышиевке берді екен, онда салақтығымен 100-ден аса сәбиге ВИЧ індетін жұқтырған дәрігерлерге неге бермеді? Сол кездері ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының басшысы болған Нұрсұлу Тасмағамбетованы неге ұмытып кетті екен? Балаларға ВИЧ жұқтырған Болат Жылқышиев деуден аулақпыз әрине. Алайда, дәл осы Болат мырза әкім болып тұрған тұста орын алған оқиға екені рас қой? Қай кезде де сұрау алдымен бірінші басшыдан алынады. Облыста орын алған мәселеге бірінші кезекте облыс әкімі жауап береді. Дәл осыны негізге ала отырып, билік оны орнынан алған жоқ па еді?

Биыл індет жұқтырған балаларға олардың ВИЧ-пен ауыратындығы ресми түрде айтылатын болыпты. Өте ауыр жағдай. Бейшара балалардың ата-аналарының қабырғасы қайысатын тұс. ОҚО мәслихаты бұл жаңалықтан хабарсыз дей алмайсың. Бәрін біледі. Алайда, ең болмаса сол балалардан, ата-аналарынан ұялып: «Бөке, сізге құрметті азамат атағын келесі жылы берейік» десе Болат мырзаның талағы тарс айрыла қоймас па еді, кім білсін...  

Әншейінде Елбасының атын аузына алмай іс бастамайтын ОҚО мәслихатының депутаттары президенттің көңілі толмаған, сынына, «қаһарына ұшыраған» әкімдерді не үшін «Құрметті азамат» атағына лайықты деп ойлады екен? Осылар осылай-осылай билікке оппозиция болып, баррикаданың арғы жағына секіріп кетіп жүрмей ме? Кім білсін. Дегенмен, не шықса да шымкенттік депутаттардан шығады. Негізі, былтыр көктемде сайланған депутаттарға қатысты у-шу көбейіп кетті. Бір-екеуі істі болды, хатшысына қатысты айқай-шудың басылғаны кеше...

Құдай әйтеуір ОҚО мәслихатының депутаттарының ақылына ақыл қоссын деп тілейміз.

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

Әдетте мемлекеттік һәм ұлттық идеологияның төңірегінде әңгіме қозғала қалса, ауызды қу шөппен сүртуге әуеспіз. Қит етсе, «Қазақстанда күллі жұрт мойынсынған идеология жоқ!..» деп байбалам салып, жыланамыз да жатамыз. Алайда елдің санасы мен жан-жүрегіне мықты идеология орнығуы үшін мықты, сауатты идеолог керек екенін ескере бермейтініміз бар. Және ондай идеологты айдың арғы бетінен іздеп, шарқ ұрудың да қажеті шамалы.

Иә, қазақ дейтін халық көш бастар идеологтан кенде болған емес. Кезінде тұтас ұлтқа ұстын болған Өзбекәлі Жәнібековтің өзі неге тұрады?! Бірақ қазақтың идеологының басы да, аяғы да Өзекеңмен шектелмесе керек. Оның үстіне Ө.Жәнібеков айтулы идеолог болып аяғы аспаннан салбырап түсе салған жоқ шығар. Ол да жұмыр басты пенде ғой: бір жерде кіндік қаны тамды, өсті, қалыптасты, тәжірибе жинады, ысылды, шарықтады. Сол іспетті Өзекең салған сүрлеуден сусындап, ұлағатты өмір жолынан пікір түйіп, өміршең іс-әрекеттерінен тәлім-тәрбие алған азаматтар арамыздан табылмайды дегенге сенесіз бе? Сізді қайдам, өз басымыз сенбейміз. Тек Күреңбай сынды сол нағыз идеологты көре білсек, маман ретінде бағалай білсек болғаны.

Мысалы, алысқа ұзамай, Дархан Мыңбайды-ақ алайықшы. Ұлысқа ұйытқы болған Оңтүстіктің тумасы. Қандай алмағайып заман орнаса да, қазақылықтың қаймағы бұзылмаған өңірдің ауасын жұтып, суын ішіп, топырағына аунап-қунап өсіп-жетілген азамат. Болар баланың етінің тірілігі мен алғырлығы шығар, ауылдың қарадомалағы сонау Ресей барып білім алды. Басқасы – басқа, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тәмамдау екі қазақтың бірінің маңдайына жазыла бермейтін нәрсе еді ғой сол тұста. Кеңес дәуірін айтамын. Журналист мамандығын меңгерді. Мәскеуден оралған бетте – 1985 жылы Одақтық және шетелдік баспаға арналған Бас ақпарат редакциясының (ҚазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы Ақпараттық агенттік – ҚазТАГ) редакторы болып еңбекке араласты. 1986 жылдан – аға редакторы, ал 1989 жылдан Одақтық баспаға арналған ақпарат редакциясының аға бақылаушы әдеби редакторы атанды. 1990 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесіне қызмет ауыстырып, мұнда Актілерді жариялау бөлімінің аға кеңесшісі, 1992 жылдан аталмыш органда редакциялық-баспа бөлімінің аға референті лауазымдарын атқарды. 1994 жылы таза шығармашылыққа оралып, республикалық «Өркениет-Горизонт» газетіне басшылық жасады. 1996 жылы «Қазақстан теледидары және радиосы» республикалық корпорациясының вице-президенті болып тағайындалды да, араға бір жыл салып Дархан Қамзабекұлына Шығармашылық қызметті және облыстық телерадиокомпаниялармен жұмысты үйлестіру жөніндегі басқарманың тізгін-шылбыры сеніп тапсырылды.

Әйткенмен «Тесік моншақтың жерде қалмайды» деген рас екен, сол 1997 жылы-ақ Дәкеңді өзінің туып-өскен өңірі аттай қалап, елге алдырды. Сөйтіп, Дархан Мыңбай 35 жасында Оңтүстік Қазақстанына облыс әкімінің орынбасары болып оралды. Әрине, қай салаға жауапты екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Мәскеу көрген журналист жігітке үлкен облыстың идеологиясын алып жүру жүктелді. ОҚО-ны басқарған Қалық Абдуллаев, Бердібек Сапарбаев, Болат Жылқышиев, Өмірзақ Шөкеев, Нұрғали Әшімов секілді азаматтармен иық тірестіре тер төкті. Б.Сапарбаевтың тұсында жаңадан құрылған жастар ісі және ішкі саясат департаментінің бастығы болып, Б. Жылқышиевтің кезінде өзі дүниеге келген Түлкібас ауданын тізгіндеуі де Дәкең үшін өмір мектебі іспетті. Тіпті ОҚО-ның тарихында бір емес, екі қайтара өңір басшысының идеология жөніндегі орынбасары болып тағайындалған азамат кемде-кем шығар. Д.Мыңбай 2006 жылы аталмыш лауазымға қайта бекітіліп, екі жылдай идеологияның бұрқ-сарқ еткен қара қазанын қайнатты. Бағы шығар, бұл азаматтың оңтүстіктің идеологиясындағы қалдырған қолтаңбасын жерлестері әлі күнге шейін таңды таңға ұрып айтады. Күллі республикаға үлгі болған талай рухани, мәдени мән-маңызы зор іс-шаралардың басы-қасында Д.Мыңбайдың жүргендігін ұмыта қойғанымыз жоқ. Қазақтың сөз ұстаған нар тұлғаларын Шымкентке арнайы шақырып, «Ұлысымның ұйытқысы – Оңтүстіктің» аясында қалың қауыммен жүздестіруі, дәстүрлі түрде «Саба» фестивалін өткізуі оның шын мәніндегі идеолог ретіндегі ұйымдастырушылық қабілетін, ұлтқа жанашырлығын паш етіп тұрғандай еді.

Өкінішке қарай, Д.Мыңбайдан кейін Оңтүстік идеологқа зәру күйде қалғандай күй кешті. «Өкінішке қарай» дегеніміз, бәлкім, аймақ дәргейінен алсақ, эгоистік те шығар. Бірақ облыс мықты идеологын уысынан сусытып алып, ұтылғанымен, мемлекеттік деңгейде қарасақ, қазақ халқы ұтылған жоқ. Өйткені 2008 жылы Дәкең Мәдениет және ақпарат вице-министрі ретінде Арқа төріне жол тартты. Іле-шала «АП-дан» төбе көрсетті. 2008-2012 жылдар аралығында ҚР Президенті Әкімшілігінің ішкі саясат бөліміне жетекшілік жасады. 2012 жылдың қаңтар айында Мәдениет және ақпарат министрі болып тағайындалғанда ше, Оңтүстік жұртшылығының қуанғанын көрсеңіз, құдды бір Өзбекәлі Жәнібеков тіріліп келгендей әсерлендік-ау! Себебі қазақтың арғы-бергі руханиятына терең бойлай білетін, елім дегенде ет жүрегі елжіреп тұратын Дәкеңнің Ө.Жәнібековтің ерліктерін қайталайтынына күмәніміз болмаған-ды. Тіпті сол жылдың 24 қыркүйегінде Кәрім Мәсімовтың Үкіметі отставкаға кеткенде де Елбасы Дархан Қамзабекұлын қайтадан Мәдениет және ақпарат министрі етіп бекітті ғой. Шын талантты, хас маманды, нағыз идеологты бағалағаны үшін мемлекет басшысына іштей алғыс айттық. Серпілдік. Үміт арттық.

Алайда 3-4 ай өткенде «Д.Мыңбай «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру аясында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған Ұлттық музейге директор болыпты» деп естідік. Иә, бұл мекеменің Орталық Азиядағы ең жас әрі ең ірі музей  екендігіне һәм тәуелсіз Қазақстанның тарихында құрылған тұңғыш Ұлттық музей екендігіне дауымыз жоқ. Оның үстіне Президенттің бір сөзінде: «Ұлттық музей ғылыми және рухани орталық болып қалады, біздің қазақстандық жолымыздың барлық прогрессивтік жетістіктерін көрсетеді. Өзінің сәулеттік ауқымымен музей ғимараты ресейлік Эрмитажбен, француздық Луврмен және американдық Метрополитен музейімен бір қатарда тұратын әлемнің ірі экспозицияларының ондығына еніп отыр»  деп айрықша атап өткені де – жадымызда.

Содан бері төрт жыл зулап өте шығыпты. Осы мерзім ішінде бұл мәдени орталықта Дәкең біраз ауқымды жұмыстар атқарды. Елбасының «ұлттық музейді әлемдік музейге айналдыру керек» деген тапсырмасы шеңберінде қазіргі таңда шетелдік әріптестерімен байланыс орнатып, әлемнің жетекші елдерінің музейлерімен келісімшартқа отырғанынан да құлағдармыз. Мұнда күнде қарбалас. Ұлттық музей тек қана келушілерге экспонаттарды көрсетумен шектеліп отырған жоқ. Күн сайын келушілерге арналған тұрақты залдардан бөлек ұйымдастырылатын іс-шаралар өте көп. Музейде жеке көрмелерге, көшпелі көрмелерге, клас­си­калық өнер мен жаңа бағыттар­дың тұсаукесерлеріне арналған арнайы залдар бар. Онда отандық және шетелдік өнер өкілдерінің жеке көрмелері өткі­зіліп тұрады. Сонымен қатар еліміздің өзге өңірлерінің де музейлері мұнда қонақта болып, құнды экспонаттарын келушілерге ұсына алады. Ұлттық музей мәдени-ағарту, ғылыми-әдіс­те­­мелік, танымдық-ұйымдастыру істе­рімен де айналысады. Сондықтан мұнда ғылыми конференциялар, «дөңгелек үстел», баспасөз конференциялары, рухани, мәдени жиындар үзілмейді. Сондай-ақ халық арасындағы құнды мұраларды жинау мақсатында, қазақ руханиятын одан сайын байытып, төрткүл дүниеге паш етуге бағытталған алуан-алуан акциялар да жалғасын тауып келеді. Әрине, мұның барлығы – бірінші кезекте білікті басшының маңдай терінің жемісі.

Бірақ... бірақ кей-кейде «Біз бұл қызмет арқылы асауға тұсау салып, шын жүйрікті шідерлеп қойдық-ау» деген ой келеді. Ел ағасына айналған шақта Дархандай кадрдың қадір-қасиетіне жетіп, идеологтық әлеуетін кәдеге асырғанымыз құп болар еді. Қазір Ақпарат және коммуникациялар министрі немесе Мәдениет және спорт министрі лауазымында отыратын-ақ азамат еді. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, Дархан Қамзабекұлынан кейін министр болғандардың қайсысы дәл осы кісі секілді жандырып жұмыс істеп, елдің есінде қала алды? «Біздің қасіретіміз осындай мықтыларымызды мойындай бермейтінімізде ғой» деген ой келеді. Тым болмаса, «АП-дағы» бұрынғы атқарып кеткен қызметі – ішкі саясат бөліміне меңгеруші етсек те, ұтылмас едік-ау. Біреулердің беделін  қызметі көтереді, біреулер қызметтің беделін көтереді емес пе, Дархан Мыңбай, біздіңше, соңғы топқа жатады. Ол осы «АП-да» ішкі саясат бөлімінің басшысы болып отырғанда да есімі тұлға дәрежесінде аталып жүргенін көпшілігіміз ұмытқан жоқпыз. Ол кісіден кейін бұл қызметті талай шенеунік атқарды. Қане, солардың қайсысы есте қалды? Демек, Дархан Қамзабекұлын музейден ішкі саясатқа қайта апарудан ешкім ұтылмас еді деп ойлаймыз. Қайта тіпті мемлекетіміз ұтар да еді. Ойды ой қозғайды, Иманғали Тасмағамбетов Ресейге елші боп кеткелі, әлеуметтік салаға, идеологияға жауапты вице-премьерліктің де мына қоғамға қажеттігі сезіле бастады. Біздіңше, «АП» көрген, министрлікті басқарған Дархан Мыңбайға сол орын да олқы болмас еді. Жарайды, ол орынды Президент қысқартып жіберді дей қояйық. Ақпарат министрлігін басқарып отырған Дәурен Абаев та кейінгі жаңа толқынның өкілі, жас пері бола қойсын. Бірақ соңғы бір жылдың көлемінде әлеуметтік желілерде әбден «таяқ жеген» Арыстанбек Мұхамедиұлының орнына Мыңбай мырза министр болып кетіп жатса, оған қазақстандықтар тек қуанар еді деп ойлаймыз. Мұхамедиұлынан Мыңбайдың қай жері кем? Қайта Д.Мыңбайдың көп жағдайда ел сүйкіміне бөленгенін бәріміз көрдік емес пе?! Әрине, кімді қай жерге қоятынын Елбасы шешеді. Біздікі «осылай болса қайтер еді» деген ғой, әншейін. Ал сіз не ойлайсыз?   

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

 «Қазақстан билігіндегі кадрлық саясат ашық-жарқын жүргізіледі және ол елдің бәріне бірдей түсінікті сипатқа ие» десеңіз, қателесесіз. Мысалы, қалың бұқара облыс тұрмақ аудан әкімдерінің нендей критерийлер бойынша тағайындалатынынан бейхабар. Бір білетініміз, әйтеуір технарь мен экономист шенеуніктер тесік моншақтай қашанда жерде қалмайды. Сонда әкім дегеніңіз қандай лауазым? Ол шаруаның адамы ма, әлде саясаткер ме?

– Ең әуелі, қай деңгейдегі әкім болса да, қоғамның талап-тілегіне сергек қарап, жекелеген адамдардың мұң-мұқтажына ортақтаса білуі керек. Мұндай жағдайда ол әрі шаруагер, әрі саясаткер міндетін қатар атқарады. Сондықтан өз басым бұл екі категорияның аражігін ажыратпай, тұтас ұғым ретінде қараймын, – дейді бір кездері Қостанай облысын басқарған әкім де, шетелде елші де, Үкіметте вице-премьер де болған Балташ Тұрсынбаев. Ол «хозяйственник» болудың мән-мағынасын тәптіштеп түсіндіріп берді: «Әдетте көпшілік шаруагер әкімді «завхоз» ретінде көргісі келеді. Бұл дұрыс емес. Әкімнің бойында өзіне сеніп тапсырылған облыста, ауданда, ауылда ішкі саясаттың негізгі қағидаларын ұтымды жүзеге асыра алатындай қабілет болғаны жөн. Алайда бұл сұлу-сыпайы, құрғақ сөзден тау тұрғызу дегенді білдірмейді. Өйткені шаруашылыққа қатысты ең маңызды түйткілдердің түйінін тарқатпай, идеологияға кірісу қиын. Өз кезегінде саяси жұмысты жүргізу үшін де тиянақты білім, ептілік қажет. Аталмыш қасиеттер әкімнің бойынан табылмаған жағдайда ол расында да қолында өзі басқаратын аймақтың бір уыс кілті бар, қоймалардың есігін ашып-жауып жүруден әріге қауқары жетпейтін «завхозға» айналып шыға келеді».

Сарапшының пікірінен ұққанымыз, нағыз, толыққанды әкім атану үшін шаруашылықтың тілін біліп, саясатты ұршықша иіре білген абзал. Міне, осынау тепе-теңдік сақталғанда ғана облыс пен аудан-ауылдың дамуына жол ашылады.

Балташ Молдабайұлы, өкінішке қарай, шаруашылықтың бабын білу, түсіну былай тұрсын, ішкі саясатты «қақпайтын» атқамінерлердің жиі кездесетінін де жасырмады. «Міне, соның кесірінен экономика кері кетіп, құлдырау орын ала бастайды, ал бұл бірінші кезекте әлеуметтік наразылықтың туындауына түрткі болады» дейді ол.

Балтекең әкімдердің «технарьлар» арасынан тағайындалуына қарсы екен: «Оларды негізінен штабтық жұмыстарға, тиісті өңірдің дамуының басым бағыттарын белгілеуге жұмылдырған жөн. Себебі әкім – ең алдымен ұйымдастырушы. Мысалы, облыстың немесе ауданның ұзақ мерзімді даму бағдарламасы жасалды делік. Оны іске асыру үшін сапалы кадрларды іріктеп, оларды тиісті лауазымдарға қою керек қой. Міне, осы тұрғыда көп нәрсе бірінші басшының ұйымдастырушылық қарым-қабілетіне байланысты. Менің ойымша, жалпақ жұртты жарқын болашаққа бастайды делінген бірталай мемлекеттік бағдарламалардың сәтсіздікке ұшырауы – осы «технарь» немесе экономист әкімдерге сенім артудың салдарынан. Айталық, Мемлекет басшысының қатысуымен алаулатып-жалаулатып үлкен кәсіпорынның тұсауын кесеміз, бірақ көп ұзамай оның есігіне қара құлып салынады. Неге? Оған мысалды алыстан іздеп, қиналудың қажеті шамалы, қазақстандық биоэтанол өндіреді деп дәмеленген зауыттың қалай күйрегенін тілге тиек етсек те жеткілікті. Біз оны үлкен өнеркәсіп кластерінің негізі болады деп күтіп едік... «Технарьлардың» тірлігінің жемісі – осы! Әйтсе де ешкім ешқандай жауапкершілікке тартылмады. Әйтпесе көрер көз болса, бәрі жайрап жатыр ғой: мемлекеттің ақшасы жаратылды, жоба күл-талқан болды, ал мемлекет пайда табудың орнына зиян шекті. Сондықтан әкім деген лауазымға барынша білікті, ой өрісі кең, келешекке көз тастай алатын, кадрларды дұрыс таңдап, әрқайсысына жөн-жоба нұсқайтын адамды тағайындау шарт. Сонда ғана ауыл-аймақтарда проблема туындамайды. Кадр таңдаудағы қателік небір болашағы зор бағдарламалардың құрдымға кетуіне әкеп соқтырады. Әрі оның отандық экономиканы тұсаулап тұрған факторлардың бірі екені де өтірік емес».

Ал, 1997-2004 жылдары Қызылорда облысын басқарған 3 әкімнің тұсында «зам» болған Нұрлан Ерімбетовтің көзқарасы біржақтылау секілді әсер қалдырды. «Билікке қадам басып, әкім атанған адам саясаткер, стратег болуы қажет. Ол тек қарапайым халықтың үніне ғана емес, сарапшылар мен ғалымдардың да пікіріне құлақ түріп, оны бойына сіңіріп, баға бере білгені жөн. Сондай-ақ, өзі басқарып отырған аумақтың алға жылжуына кедергі келтіретін проблемаларды дер кезінде көріп, шеше алуы тиіс. Мысалы, аудандардың бірінде – жұмыссыздық, екіншісінде – қоршаған ортаның ластануы, үшіншісінде – ауызсу тапшылығы, төртіншісінде – туберкулезге шалдыққандардың артуы, бесіншісінде сауатты бизнес-жобалардың жоқтығы күн тәртібіндегі бірінші мәселе болуы ықтимал. Егер әр жаңа әкім сол күйіп тұрған мәселелердің тым құрығанда біреуін ептей алса, тұтастай қарағанда, көлге тамған тамшыдай болса да, мемлекеттің өркендеуіне үлес қосар еді» дейді ол.

Қазақстан азаматтық альянсының президенті сонымен қатар «ит жоқта шошқа үрмес» үшін, яғни стратегиялық маңызды салаларда өз міндетін дұрыс айқындап, орындай алатын кадрлар жұмыс істеуі үшін әкімдердің адам тани алуы керектігін атап өтті. Оның айтуынша, әкім өзіне орынбасар, басқарма-бөлімдерге басшы тағайындарда кәсіби өсудің барлық сатыларынан өткен, саланың түйткілдері мен аймақтың өзіне тән ерекшеліктерін бүге-шігесіне дейін білетін кадрларға таңдау жасағаны құба-құп. Әрине, бұл ретте нақты тапсырмалар жүктеп, оның орындалуын қатаң бақылауда ұстауды да естен шығармаған лазым.

«Бұдан бөлек әкімдердің парасатты болғанын қалар едім. Бұл – заман талабы, – дейді Н.Ерімбетов. – Өйткені әкім өзінің қарамағындағылармен ғана емес, күллі қоғаммен жұмыс істейді. Оның алдына ғалым да, жазушы да, сазгер де келеді. Әлгі әкімнің пайым-парасаты мен мәдениетінің деңгейі уақыт қарқынына ілесе алмаса, ол кісілердің сол аудан туралы көзқарасы да кереғар болмай ма?! Өкінішке қарай, қазіргі таңда әкімдердің бәрі бірдей бұл лауазымға қойылатын критерийлерге сәйкес келмейді. Аузынан сөзі, үстінен бөзі түскен шенеуніктерді де көріп жүрміз. Ой-өрістің кеңдігі жетіспейтін басшылар да бар, олар өздерінің базалық мамандықтарының шеңберінде тұйықталып қалған. Бұлай етуге болмайды, себебі әкім – «халықтық» лауазым. Ол барлық санаттағы азаматтардың проблемаларын ұғынып, түйсіне алуы керек. Оған қоса әкімдердің барлығы да Президенттің өкілі саналады. Оның жұмысына қарап тұтастай билікке һәм Мемлекет басшысына баға беруге болады».  

Біздіңше, әкімнің шаруагер немесе саясаткер болуы саяси жүйеге де тікелей байланысты. Мысалы, ауыл, аудан, қала «қожайындарын» – олардан бір бас жоғары тұрған басшының, ал облыс әкімін Президенттің тағайындайтынын ескерсек, онда әкімқаралардан тек «хозяйственник» болу талап етілетін сияқты. Олардың қызметтік тағдырына қатысты шешімді халық емес, төбесінен төніп тұрған дөкей бастығы қабылдайтын болған соң, сұңғыла саясаткер, тіліне бал жаққан шешен, харизмалы көшбасшы болып несі бар?! Жоғарыдан түскен тапсырманы орындап, «өйт-бүйт» деп шұқып көрсеткен шаруаны ұйымдастырып, тып-тыныш қана жөніне жүре бермей ме?! Сірә, әкім атаулының баршасы осылай ойласа керек.

Саяси жүйе өзгеріп, әкімдер тек сайлау арқылы ғана тізгінге ие болсыншы, талай нәрсе өз арнасын табар еді. Қараша халықты көзіне ілмейтін, қарақан басының қамынан өзгені күйттемейтін кездейсоқ адамдар әкімдік ғимаратының сыртында жүрер еді. «Қайтсем елдің қазынасынан қаржы жымқырып, жемсауымды толтырамын» дейтін сұғанақтар емес, шын мәнінде әлеуметке жақын жандар әкім болар еді. Өзінен лауазымы үлкен ақ жағалының асты-үстіне түсіп, жалпақтауды емес, сайлаушыларына – дүйім жұртқа жағынып, көңілінен шығуды ойлар еді. Белгілі бір шешім қабылдарда бастығының келісімін алуға күш салмай, қоғаммен ақылдасар еді. Және соған сай жауапкершілігі бұрынғыдан да бетер артар еді. Өйткені әрбір іс-әрекеті үшін елдің алдында ашық жауап беруге тура келеді ғой. Ондай жағдайда ықпалды көке-жәкесіне немесе тексерушіге сый-сияпат жасап, былық-шылығын жасырып-жаба алмайды. Алқалаған қауымның қайсыбіріне ауызбастырық бере берсін?!

Соңғы жылдары әкімшілік-басқару функциясын орталықтан аймақтарға беру жайлы сөз қозғалып жүр. Елбасы да барлық деңгейдегі әкімдерге «Экономикамен айналысыңдар, даму үшін инвестиция тартыңдар, дотациялық жағдайдан шығуын амалын қарастырыңдар» дегенді жиі ескертеді. Демек, Ақордаға олардың саясаткерлігінен гөрі шаруашылыққа ден қойғаны маңызды деген сөз.

Иә, заң тұрғысынан үңілсек, облыс бірінші тұлғасы мемлекеттік саяси лауазым иесі саналады. Алайда Президенттің өкімімен тағайындалатынын ескерсек, оларды нағыз саясаткер деуге ауыз бармайды. Оның үстіне ешқайсысының сайлауда ашық саяси бәсекелестікке түсуде тәжірибесі де жоқ. Ал аудан әкіміңіз – бар болғаны мемлекеттік әкімшілік лауазым иесі ғана. Ол қайбір саясат жасай қойсын...

P.S. Айтпақшы, жуырда Оңтүстік Қазақстан облысына әкім болып тағайындалған Жансейіт Түймебаевты да шаруашылықтың маманы деу қиын. Ғылыммен айналысып, жоғары оқу орнында ұстаздық етті, Білім және ғылым министрі болды, Президент Протоколының бастығы лауазымын атқарды, Сыртқы істер министрлігінде ысылып, бірқатар мемлекеттерде елші болып, дипломаттық қырын шыңдады. Ендігі қалып тұрғаны – қаншалықты «хозяйственник» екенін дәлелдеу. Тағы бір атап өтерлігі, өңір басшыларының ішіндегі «технарь» да, экономист те емесі – Қансейіттің ұлы ғана. Оның базалық мамандығы – филолог.