Жаңалықтар

Эстрададағы ұрылар

Бүгінде хитшерудің ондығын күн сайын жаңалап отыруға болады. Ән де көп, әнші де көп. Көптер көбейе түскен сайын бәсеке де басым. Хит етсем деген әншілердің әні неге қит етсе «ұрлықы» боп шыға береді? Асыра сілтеп жіберсек, ғафу өтінеміз, бірақ аты дардай әншілердің шетелден ән «ұрлағаны» қай сасқаны?

Әліге дейін талай-талай жігіттер гитарасын құшақтап «Ханшайымым-аумен» «ауырып» жүр. Енді бұл әнге деген желік пен жерік басыла бастағанда «Мен ханзадаңмын» деп тағы жарқ ете қалған Ғадекеңнің, яғни Ғаділбек Жанайдың «Ханшайымы» армян ағайындікі болып шықты. Рипсимэ Акопян орындайтын әннің түпнұсқасы Tarorinak, яғни «Бүртүрлісің» деп аталады екен. Ал бейнеклип 2012 жылы көктемде жарық көрген көрінеді. Өздеріңіз білетіндей, бұл дау-дамайдан құрғақ шыққан ол аталмыш әнге жақында бейнебаян да түсіріп үлгерді. Әнді ешкімнен алмағанын айтқан ол, тіпті айтпаған күннің өзінде ән «ұрлап», оны қазақша сөзбен көмкеріп жіберіп, көпшілікке ұсынуды қазақ эстрадасына әкелген Жанайдың Ғаділбегі емес. Негізі әнге келгенде блогерлер аңғарымпаз болып шықты. «Ханшайымның» көшірме екенін көпшілікке жеткізген Эльвира Ергалина болса, жуырда Қайрат Нұртастың «Кешегі» әнінің де армян әншісі Сильва Акопяннан ұрланғанын Мейірман Сауранбек фейсбукте жазды. «Себебі, армяндық нұсқа ютубқа 2009 жылы жүктелген. Қайратыкі-2015. Қайраттың нұсқасы жаман емес. Алайда, түпнұсқасы тіпті керемет»,-деп жазды ол. Қазақ эстрадасында кешегі Дос Мұқасан мен Роза Бағлановалардың, беріде «Мұзарттың» репертуарларында да мұндай көшірме әндер болыпты-мыс. Ал қырғыздардан алынған Ақылбек Жеменейдің «Қызыл өрігіне» «өлгенше» билегеніміз де өтірік емес. Әйтеуір, армяндардың қос әнін барымталаған екеудің репертуары мұнымен тоқтаса мейлі ғой... Жыл басынан бері жиырмаға жуық ән жазған Қайрат Нұртастың ән қоржынында үнді әніне жазылған «Жаным, жаным» әні де елге етене таныс. Сондай-ақ ол «Биле ламбада, Өзгерген қазақша сөз ғана» деп биыл «Ламбадалатты» емес пе? Дәл осылай «шетелдің әнін ұрлаған мен ғана емеспін» деп Әбдіжаппар Әлқожа да қымсынбай әнін айтып жүр. Сондай-ақ, қырғыздың сазгері Нұрлан Нәсіптің әніне жазылған «Айта алмаймын», «Эх, қарындас» сынды Қайраттың тағы қос әні бар. Ұрлап алды ма, сұрап алды ма, ол жағы әншінің өзіне аян. Ғаділбектің өзі жазған әнінің артынан сондай сөз ерген соң, Қайраттың да өзі жазған әндеріне күмәнмен қарай бастадық. «Ай, өкініш, орны толмас өкініш» деп өкінішін жеткізген әннің әнін әншінің өзі жазған. Бір бұл ғана емес, «Сүйіп едім» мен «Шыда, жүрек» әндерінің авторы да оның нақ өзі. Аталмыш әндердің бірінің сөзін Олжас Отар жазса, екеуі Қуаныш Жаманқұловқа тиесілі тармақтар. Көбіне Қайраттың әндерін Бауыржан Есебаев өлеңін жоғарыда атаған қос ақынмен қоса Арман Дүйсенбі, Назгүл Бердіқожа, Ботакөз Бексары сынды ақындарымыз «сөйлетеді».

Ал «Қызғанамын, Мен қазақтың қыздарын қызғанамын», «Қадірімді білетін қазақ қызға үйленем» деп әндетіп жүрген Төреғалидің сөздерінен мін таба қою – қиынның қиыны. Өзі ақын, өзі айтыскер, бір бойынан бірнеше қыр табуға болатын «бала қыранның» сөз қадірін білгенде, ән қадірін ұқпауы мүмкіндігіне сеніп, елді сендіріп көріңізші... Бірақ Ұлықпан Жолдасов, Арман Дүйсенбідей арқа сүйер ағалары мен Марат Балмырза, Құрал Молжандай құрдастары тұрғанда неге арқасын кеңге салмай, ол да румынның әніне құда түсіп жүр? Бір кездері өзім жаздым деген Төрештің де «Төрешімі» мен «Байқоңырының» әні өзінікі болмай шықты. Әйтпесе оның «Мен романтик емеспін», «Ассалаумағалейкум» «Қыдырып қайтайық» сынды хиттарын нақ осы Ұлықпан мен Қайнар жазып тастаған жоқ па еді? Ал талай жарасымды жұптың жүрегіне шалынған қоңыраудай болған «Аллосын» Құрал мен Қайнар жазған. «Жолы болар жігіттің» «Бенефис шоуынан» байқауымызша, Аян Сейітов пен Қайнар Алакөзов, Құрал Молжанов – тай-құлындай тебісіп өскен достар, үшеуі де бірдей ән мен қара өлеңнен құралақан емес. Олай болса, айдың күннің аманында сері жігітіміз сырттан емес, айналасынан-ақ ән ала берсе де нәсіпсіз, нәпақасыз қалмайтыны анық қой. «Шексіз сүйем қазақ өнерін, Әсем әнім, ғазал өлеңім, Сондықтан да жаза беремін» деген әнші жігіттің жаза беруіне тілектес болсақ та, ала беруіне... «Қимай тұрмын» деп ән жазған Төреғалиды, шыны керек, біз де жаман сөзге қимай тұрмыз...

Неге Қайрат пен Төреғалиға шүйліге қалды деп мұрын шүйіріп отырған шығарсыз... Аспандаған атақ пен абыройдың артында таудай талап тұрмаушы еді? Тыңдарман ретінде біз де талай-талай оң баға бергенбіз, қалай-қалай орындайды деп аузымыздың суы құри тамсанғанбыз, бірақ... Бірде данышпан аппақ парақтың бетіне бір нүкте қойып, шәкіртінен не көріп тұрғанын сұраған көрінеді. Сонда бала шәкірт ойланбастан қара дақ тұрғанын айтып салыпты. Әншінің бәрі Қайрат пен Төреғали емес, әйтсе де кейінгі буын оларға қарап бой түзеп, шаш қайырып өсіп келеді. Оған еліміздің түкпір-түкпірінде Қайраттың бет-бейнесіне дейін айнытпай салып жүрген інілері дәлел. Олардың қоржынындағы бірер түйір басы артық «меңге» мазасынданар ма ек, мазасынданбас па едік, өңір-өңірдегі өнерпаздардың денінің өзбек ағайындардың әндеріне сөз жаздырып алып, қымсынбай орындап жүргендерін жиі аңғаратын болдық.

Осындай жас әншінің бірі Бағдаттың да әнқоржынында осындай бірнеше ән бар екен. «Бұларың болмайды ғойымызға»: «Біз түгілі Қайраттың өзі басқа елдің әнін алып, сөз жаздырып орындап жүр ғой. Онда тұрған не бар дейсіз...»-деп қалып еді. Біз де биыл Шакираның «Waka waka-сын» да, түрік сериалы «Құлпынайдың» саунтрегін де қазақша тыңдап қарық болдық. Одан қала берді, Айбек Қоңырбаев та «Шашыңды да түйгенің, Үстіңе де кигенің, Мың бұралған билерің. Әдемі, әдемі, әдемі» деп әдемі «көшірме» әнмен талайымызды тойда да, көлікте де аз билеткен жоқ. Мұндайда қазақ атам: «Алдыңғы арба қайда барса, соңғы арба сонда барады»,-дейді. Арба болмаса да, қазақ эстрадасының бүгінгі алдыңғы қос дөңгелегіндей қос таланттың есіне жәй оған еліктеп, есейіп, бой түзеп келе жатқандардың барын тағы бір салайық дегенбіз. Қазақ өнерінің қарыштағанын кім жаман көрсін, бірақ «ұрлықы» әндер туралы сөздерден ығыр болған кісі «Шәмшісі бар қазақпыз ғой. Ән жазу деген де қазаққа сөз болып па. Бірақ Шәмшіге ұқсатып жаза берсе де жаман болмас еді-ау»,- депті. Сол сынды біз де осы күні әншілердің композиторлығынан қорқатын болдық.

aq-qara.kz

Әкім қандай болуы керек: "хозяйственник" әлде саясаткер?

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

«Қазақстан билігіндегі кадрлық саясат ашық-жарқын жүргізіледі және ол елдің бәріне бірдей түсінікті сипатқа ие» десеңіз, қателесесіз. Мысалы, қалың бұқара облыс тұрмақ аудан әкімдерінің нендей критерийлер бойынша тағайындалатынынан бейхабар. Бір білетініміз, әйтеуір технарь мен экономист шенеуніктер тесік моншақтай қашанда жерде қалмайды. Сонда әкім дегеніңіз қандай лауазым? Ол шаруаның адамы ма, әлде саясаткер ме?

– Ең әуелі, қай деңгейдегі әкім болса да, қоғамның талап-тілегіне сергек қарап, жекелеген адамдардың мұң-мұқтажына ортақтаса білуі керек. Мұндай жағдайда ол әрі шаруагер, әрі саясаткер міндетін қатар атқарады. Сондықтан өз басым бұл екі категорияның аражігін ажыратпай, тұтас ұғым ретінде қараймын, – дейді бір кездері Қостанай облысын басқарған әкім де, шетелде елші де, Үкіметте вице-премьер де болған Балташ Тұрсынбаев. Ол «хозяйственник» болудың мән-мағынасын тәптіштеп түсіндіріп берді: «Әдетте көпшілік шаруагер әкімді «завхоз» ретінде көргісі келеді. Бұл дұрыс емес. Әкімнің бойында өзіне сеніп тапсырылған облыста, ауданда, ауылда ішкі саясаттың негізгі қағидаларын ұтымды жүзеге асыра алатындай қабілет болғаны жөн. Алайда бұл сұлу-сыпайы, құрғақ сөзден тау тұрғызу дегенді білдірмейді. Өйткені шаруашылыққа қатысты ең маңызды түйткілдердің түйінін тарқатпай, идеологияға кірісу қиын. Өз кезегінде саяси жұмысты жүргізу үшін де тиянақты білім, ептілік қажет. Аталмыш қасиеттер әкімнің бойынан табылмаған жағдайда ол расында да қолында өзі басқаратын аймақтың бір уыс кілті бар, қоймалардың есігін ашып-жауып жүруден әріге қауқары жетпейтін «завхозға» айналып шыға келеді».

Сарапшының пікірінен ұққанымыз, нағыз, толыққанды әкім атану үшін шаруашылықтың тілін біліп, саясатты ұршықша иіре білген абзал. Міне, осынау тепе-теңдік сақталғанда ғана облыс пен аудан-ауылдың дамуына жол ашылады.

Балташ Молдабайұлы, өкінішке қарай, шаруашылықтың бабын білу, түсіну былай тұрсын, ішкі саясатты «қақпайтын» атқамінерлердің жиі кездесетінін де жасырмады. «Міне, соның кесірінен экономика кері кетіп, құлдырау орын ала бастайды, ал бұл бірінші кезекте әлеуметтік наразылықтың туындауына түрткі болады» дейді ол.

Балтекең әкімдердің «технарьлар» арасынан тағайындалуына қарсы екен: «Оларды негізінен штабтық жұмыстарға, тиісті өңірдің дамуының басым бағыттарын белгілеуге жұмылдырған жөн. Себебі әкім – ең алдымен ұйымдастырушы. Мысалы, облыстың немесе ауданның ұзақ мерзімді даму бағдарламасы жасалды делік. Оны іске асыру үшін сапалы кадрларды іріктеп, оларды тиісті лауазымдарға қою керек қой. Міне, осы тұрғыда көп нәрсе бірінші басшының ұйымдастырушылық қарым-қабілетіне байланысты. Менің ойымша, жалпақ жұртты жарқын болашаққа бастайды делінген бірталай мемлекеттік бағдарламалардың сәтсіздікке ұшырауы – осы «технарь» немесе экономист әкімдерге сенім артудың салдарынан. Айталық, Мемлекет басшысының қатысуымен алаулатып-жалаулатып үлкен кәсіпорынның тұсауын кесеміз, бірақ көп ұзамай оның есігіне қара құлып салынады. Неге? Оған мысалды алыстан іздеп, қиналудың қажеті шамалы, қазақстандық биоэтанол өндіреді деп дәмеленген зауыттың қалай күйрегенін тілге тиек етсек те жеткілікті. Біз оны үлкен өнеркәсіп кластерінің негізі болады деп күтіп едік... «Технарьлардың» тірлігінің жемісі – осы! Әйтсе де ешкім ешқандай жауапкершілікке тартылмады. Әйтпесе көрер көз болса, бәрі жайрап жатыр ғой: мемлекеттің ақшасы жаратылды, жоба күл-талқан болды, ал мемлекет пайда табудың орнына зиян шекті. Сондықтан әкім деген лауазымға барынша білікті, ой өрісі кең, келешекке көз тастай алатын, кадрларды дұрыс таңдап, әрқайсысына жөн-жоба нұсқайтын адамды тағайындау шарт. Сонда ғана ауыл-аймақтарда проблема туындамайды. Кадр таңдаудағы қателік небір болашағы зор бағдарламалардың құрдымға кетуіне әкеп соқтырады. Әрі оның отандық экономиканы тұсаулап тұрған факторлардың бірі екені де өтірік емес».

Ал, 1997-2004 жылдары Қызылорда облысын басқарған 3 әкімнің тұсында «зам» болған Нұрлан Ерімбетовтің көзқарасы біржақтылау секілді әсер қалдырды. «Билікке қадам басып, әкім атанған адам саясаткер, стратег болуы қажет. Ол тек қарапайым халықтың үніне ғана емес, сарапшылар мен ғалымдардың да пікіріне құлақ түріп, оны бойына сіңіріп, баға бере білгені жөн. Сондай-ақ, өзі басқарып отырған аумақтың алға жылжуына кедергі келтіретін проблемаларды дер кезінде көріп, шеше алуы тиіс. Мысалы, аудандардың бірінде – жұмыссыздық, екіншісінде – қоршаған ортаның ластануы, үшіншісінде – ауызсу тапшылығы, төртіншісінде – туберкулезге шалдыққандардың артуы, бесіншісінде сауатты бизнес-жобалардың жоқтығы күн тәртібіндегі бірінші мәселе болуы ықтимал. Егер әр жаңа әкім сол күйіп тұрған мәселелердің тым құрығанда біреуін ептей алса, тұтастай қарағанда, көлге тамған тамшыдай болса да, мемлекеттің өркендеуіне үлес қосар еді» дейді ол.

Қазақстан азаматтық альянсының президенті сонымен қатар «ит жоқта шошқа үрмес» үшін, яғни стратегиялық маңызды салаларда өз міндетін дұрыс айқындап, орындай алатын кадрлар жұмыс істеуі үшін әкімдердің адам тани алуы керектігін атап өтті. Оның айтуынша, әкім өзіне орынбасар, басқарма-бөлімдерге басшы тағайындарда кәсіби өсудің барлық сатыларынан өткен, саланың түйткілдері мен аймақтың өзіне тән ерекшеліктерін бүге-шігесіне дейін білетін кадрларға таңдау жасағаны құба-құп. Әрине, бұл ретте нақты тапсырмалар жүктеп, оның орындалуын қатаң бақылауда ұстауды да естен шығармаған лазым.

«Бұдан бөлек әкімдердің парасатты болғанын қалар едім. Бұл – заман талабы, – дейді Н.Ерімбетов. – Өйткені әкім өзінің қарамағындағылармен ғана емес, күллі қоғаммен жұмыс істейді. Оның алдына ғалым да, жазушы да, сазгер де келеді. Әлгі әкімнің пайым-парасаты мен мәдениетінің деңгейі уақыт қарқынына ілесе алмаса, ол кісілердің сол аудан туралы көзқарасы да кереғар болмай ма?! Өкінішке қарай, қазіргі таңда әкімдердің бәрі бірдей бұл лауазымға қойылатын критерийлерге сәйкес келмейді. Аузынан сөзі, үстінен бөзі түскен шенеуніктерді де көріп жүрміз. Ой-өрістің кеңдігі жетіспейтін басшылар да бар, олар өздерінің базалық мамандықтарының шеңберінде тұйықталып қалған. Бұлай етуге болмайды, себебі әкім – «халықтық» лауазым. Ол барлық санаттағы азаматтардың проблемаларын ұғынып, түйсіне алуы керек. Оған қоса әкімдердің барлығы да Президенттің өкілі саналады. Оның жұмысына қарап тұтастай билікке һәм Мемлекет басшысына баға беруге болады».

Біздіңше, әкімнің шаруагер немесе саясаткер болуы саяси жүйеге де тікелей байланысты. Мысалы, ауыл, аудан, қала «қожайындарын» – олардан бір бас жоғары тұрған басшының, ал облыс әкімін Президенттің тағайындайтынын ескерсек, онда әкімқаралардан тек «хозяйственник» болу талап етілетін сияқты. Олардың қызметтік тағдырына қатысты шешімді халық емес, төбесінен төніп тұрған дөкей бастығы қабылдайтын болған соң, сұңғыла саясаткер, тіліне бал жаққан шешен, харизмалы көшбасшы болып несі бар?! Жоғарыдан түскен тапсырманы орындап, «өйт-бүйт» деп шұқып көрсеткен шаруаны ұйымдастырып, тып-тыныш қана жөніне жүре бермей ме?! Сірә, әкім атаулының баршасы осылай ойласа керек.

Саяси жүйе өзгеріп, әкімдер тек сайлау арқылы ғана тізгінге ие болсыншы, талай нәрсе өз арнасын табар еді. Қараша халықты көзіне ілмейтін, қарақан басының қамынан өзгені күйттемейтін кездейсоқ адамдар әкімдік ғимаратының сыртында жүрер еді. «Қайтсем елдің қазынасынан қаржы жымқырып, жемсауымды толтырамын» дейтін сұғанақтар емес, шын мәнінде әлеуметке жақын жандар әкім болар еді. Өзінен лауазымы үлкен ақ жағалының асты-үстіне түсіп, жалпақтауды емес, сайлаушыларына – дүйім жұртқа жағынып, көңілінен шығуды ойлар еді. Белгілі бір шешім қабылдарда бастығының келісімін алуға күш салмай, қоғаммен ақылдасар еді. Және соған сай жауапкершілігі бұрынғыдан да бетер артар еді. Өйткені әрбір іс-әрекеті үшін елдің алдында ашық жауап беруге тура келеді ғой. Ондай жағдайда ықпалды көке-жәкесіне немесе тексерушіге сый-сияпат жасап, былық-шылығын жасырып-жаба алмайды. Алқалаған қауымның қайсыбіріне ауызбастырық бере берсін?!

Соңғы жылдары әкімшілік-басқару функциясын орталықтан аймақтарға беру жайлы сөз қозғалып жүр. Елбасы да барлық деңгейдегі әкімдерге «Экономикамен айналысыңдар, даму үшін инвестиция тартыңдар, дотациялық жағдайдан шығуын амалын қарастырыңдар» дегенді жиі ескертеді. Демек, Ақордаға олардың саясаткерлігінен гөрі шаруашылыққа ден қойғаны маңызды деген сөз.

Иә, заң тұрғысынан үңілсек, облыс бірінші тұлғасы мемлекеттік саяси лауазым иесі саналады. Алайда Президенттің өкімімен тағайындалатынын ескерсек, оларды нағыз саясаткер деуге ауыз бармайды. Оның үстіне ешқайсысының сайлауда ашық саяси бәсекелестікке түсуде тәжірибесі де жоқ. Ал аудан әкіміңіз – бар болғаны мемлекеттік әкімшілік лауазым иесі ғана. Ол қайбір саясат жасай қойсын...

P.S. Айтпақшы, жуырда Оңтүстік Қазақстан облысына әкім болып тағайындалған Жансейіт Түймебаевты да шаруашылықтың маманы деу қиын. Ғылыммен айналысып, жоғары оқу орнында ұстаздық етті, Білім және ғылым министрі болды, Президент Протоколының бастығы лауазымын атқарды, Сыртқы істер министрлігінде ысылып, бірқатар мемлекеттерде елші болып, дипломаттық қырын шыңдады. Ендігі қалып тұрғаны – қаншалықты «хозяйственник» екенін дәлелдеу. Тағы бір атап өтерлігі, өңір басшыларының ішіндегі «технарь» да, экономист те емесі – Қансейіттің ұлы ғана. Оның базалық мамандығы – филолог.

Қазақстандықтардың ажалы қай аурудан?

Қазақстан халқының санын өсіре алмай отырсақ, қырсық қылғандай аурулар да біртіндеп жасарып барады. Халықты өлімге алып келетін факторлар көбейе түсті. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, қазақстандықтардың ажал құшуына жиі себепші болатын 5 фактор бар екен. Сарапшылар пікірінше, осы аталған сырқаттар күтілген өмір ұзақтығын 8 жылға дейін қысқартады. Олар қандай? Саралап көрейік.

Ең біріншісі – жүрек-қан тамырлары аурулары. Еліміздегі өлім-жітімнің 26%-ы осы себептен орын алады. Жүрек-қан тамыры аурулары әлемнің көптеген дамыған елдерінде денсаулық сақтаудың басты проблемаларының біріне айналып отыр. Ол көбіне ересек адамдарды не мүгедектікке шалдықтырады, немесе өлімге әкеліп соқтырады. Жалпы өлім-жітімнің 52 пайызын жүрек-қан тамыры аурулары құрайды. Еуропада жыл сайын осы ауру салдарынан шамамен 3 миллион адам қайтыс болса, Ресейде 1 миллион адам, ал Қазақстанда 80 мың кісі осы аурудан көз жұмады. Жүрек-қан тамыры ауруларына әкеліп соқтыратын басты себептер қандай? Басты себеп адамдардың өз денсаулығына көңіл бөлмеуінен десек, сонымен қатар жағымсыз экологияның да салдары жетерлік. Әсіресе, соңғы жылдары инфаркт пен инсульттен болатын өлім тым жиілеп барады. Оның негізінде, атеросклероздан басқа, адамдардың жүйке жүйесінің шаршауы, олардың дәрменсіздікке ұшырап, депрессияға түсуі жатыр.

Қатерлі ісік – 13%. Бұл – саркома (лат. cancer, carcіnoma және грек. karkіnos – шаян, краб) – тіндердің айналасында өсіп, олардың қызметін бұзатын ісіктер. Осы ісіктердің жайылуынан организмде метастаз процесі басталады. Ісік тарамдалып, айналасы шаянның аяғы сияқты болғандықтан рак деп аталған. Қатерлі ісіктің неден пайда болатыны белгісіз болғанымен қандай жерде, қандай сыртқы факторлар әсер ететіндігі зерттелген. Ол аяқ астынан пайда болмайды, оның өсуіне әр түрлі ұзаққа созылған патологиялық жағдайлар, мысалы, мезгілінде емделмеген, ұзақ уақыт жазылмай жүрген жара (ішек-қарын жарасы, тері, жатыр жаралары, т.б.) себеп болады. Қатерлі ісіктің биологиялық ерекшелігі сол – адам біраз уақытқа дейін ауруын сезбей, ісіктің көлемі 5 см-ден асқанда ғана ауырсына бастайды. Ісік өсіп, жайылған кезде адамның ең маңызды органдарын зақымдап, олардың қызметін тежейді. Емі – ісікке жасалатын хирургиялық операция, ультра-сәулемен күйдіру, химиялық терапиялық заттар және гормондар қабылдау.

Жарақаттар – 11%. Жарақат әр түрлі болады (денеге бөгде заттық кіріп кетуі, не кесіп кетуі, тістің орны, оқ тию т. б.). Дене жарақаттанғанда сүйек, қан тамырлары мен нервтер зақымдануы мүмкін. Жарақаттың ауыр-жеңілдігі (әсіресе басқа, кеуде мен ішке түскен жарақат қауіпті) оның қай жерде екендігіне, үлкен-кішілігіне, сондай-ақ қаншалықты ластанғанына, қанның қанша кеткеніне байланысты. Тез жазылып кетуі үшін оны алғаш рет дұрыс таңудың маңызы зор. Егер мүмкіндік болса, медицина мекемесіне барып, сіреспе ауруына қарсы ектіріп, жарасын таңдыру қажет. Егер жапан далада жарақаттанған адам жарасын таңатын арнайы ештеме табылмаса, онда отқа киіз немесе шүберекті күйдіре қақтап барып, жара бетіне салады да, жақсылан таңып тастайды. Біздегі өлімге себепші болып отырған жарақаттардың ішінде көлік апаты кезіндегі ауыр жаралану жиі кездеседі екен.

Миокард инфаркты – 5,5%. Миокард инфаркты дегеніміз – коронарлы қан айналымы жетіспеушілігінің әсерінен жүрек бұлшық етінде бір немесе бірнеше ишемиялық некроз ошақтарының пайда болуымен сипатталатын жүректің жедел ишемиялық ауруы. Миокард инфарктының туындау себептері – шамадан тыс тамақтану, тамақ рационының дұрыс болмауы, қимыл-қозғалыстың жеткіліксіз болуы, гипертоникалық аурулар және темекі тарту сияқты жағымсыз әдеттер. Миокард инфаркты соңғы жылдары өршіп, әсіресе жас буын мен орта жастағы азаматтар жиі ұшырайтын болды. Әйелдерге қарағанда ер адамдарда көп кездеседі. Инфаркт проблемасы әлі толық шешілген жоқ және бұл аурудан өліп кетушілердің саны барған сайын өсіп отыр.

Босандыру және бала өлімі – 3,6%. Елімізде бір тәулікте 800-ге жуық бала дүние есігін ашады.

Жалпы, еліміздегі жас қыздардың 30 пайызының ғана денсаулығы қанағаттанарлық деңгейде екен. Ал қалған 70 пайыз қаракөз қыздардың денсаулығында кінәрат барын мамандар жоққа шығармайды. Болашақ аналардың денсаулығында кездескен мұндай сырқаттардың құрсақтағы сәбиге де өз әсерін тигізетіні анық. Сондықтан, өмірге ұрпақ әкелетін аналар өз денсаулығына асқан жауапкершілікпен қарауы керек. Ана мен бала өлімі қанша азайды десек те, бәрібір адам өліміне себепші фактордың бірі ретінде қалып отыр.