Шәмшабану ХАМЗАҚЫЗЫ, ақын, ағартушы: «ҚЫТАЙ ҮКІМЕТІ БІЗДІ «ШЕТТІҢ ШЕГЕСІ» ДЕП, БАҚЫЛАУДА ҰСТАДЫ»
– Адамның тұлға ретінде қалыптасуында оның туып-өскен ортасы ерекше рөл ойнайтыны анық. Немесе «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» дейміз қысқа қайырып. Әңгімемізді алдымен өзіңіздің түп-төркініңізден тарқатсақ...
– Ата-бабамның түп-төркіні, кіндік кесіп, кірін жуған атамекені – аты әлемге әйгілі Семей. Самты, Самтырбай, Қасымбай деген арғы аталарымыз сол Семей өңірінен кезінде Шәуешекке барған екен. Самтының қыстауы, Барлықтың күнгейі – Қарашағылда (Шағантоғай елінің малы қыстайды). Қазақстанмен шекаралас. Атамыз Жарқынбайдың Ойжайлау, Балажайлау, Маңдайша, Қазықты жайлаулары да Қазақстан шекарасымен шектесіп жатады. Байырғы заманда қойы қоралас, ауылы аралас болған ел ғой. Шекараны екіге бөлді де, бірі – Қытайға, бірі орысқа бодан болып шыға келмеді ме?! Қазір, Құдайға шүкір, Қазақстан деген еңсесін тіктеген, тәуелсіз еліміз бар...
Тарихта аты мәлім талай-талай өнер тарландарының алтын ұясы Тарбағатайдың (Шәуешек) Ақсуеміл деген жерінде 1940 жылы қазан айында Бөленді Үкірдайдың ауылында дүниеге келіппін. Жалпы, қазақ текті халық қой: «Батыр халық, ақын халық дәл атың, кең жайылған қанатың» деп, ақын Қадыр айтқандай, әр қазақтың түбі батыр, шешен-шежіре, би-болыс емес пе?! Менің де түп-төркінім сол тұнық қайнар бұлақтан таралған.
– Ал, ақындық өнер қай жұртыңыздан дарыған? Әр өнердің де сондай бір тегі болады ғой.
– Ақындық менің анам Сақыпжамал Рақышқызынан маған қонды. (Ауылдағылар Сақанай атап кеткен). Сол анам марқұм қаршадай кезімнен жер, су, жалпы табиғат дүниесі туралы өлеңдерді менің құлағыма құйып отыратын. (Жұмбақ өлең, тау өлең, балық өлең). Жарықтық шешем былай шырқаушы еді:
Көрінген бұдан былай Тарбағатай,
Кетпейді жауған қары, жазың алты ай.
Жер-судың атын білген өлең қылсам,
Қоймайды бөденесін қу жағалтай.
Көрінген бұдан былай Орқашарды,
Бауырынан айтақтасаң аң қашады.
Жер-судың атын білген өлең айтсам,
Қорымсу Маралсумен айқасады.
Көрінген бұдан былай Сауыр-Сайқан.
Кергентас, Шағаноба, Қобық қайқаң.
Жер-судың атын білген өлең қылсам,
Өзім көрген Майлы мен Жайырды айтам.
Көрінген бұдан былай Толы дейді.
Кәпірдің даңғылдаған жолы дейді...
Ендеше, емен, емен, емен екен.
Сұрасаң, Емен жолы төмен екен.
Алдыңа ақын болсаң, сала айтайын,
Қырықемшек құстың аты немене екен?
Ендеше, қызыл қия, қызыл қия,
Бітеді қарағайға қалың мия.
Әкем ақын, сен білмесең, мен айтайын,
Қырықемшек құстың аты – Інжурия...
Біздер, қарғам, осындай ауыз әңгіме-өлеңмен ауыздандық. Содан нәр алдық. Сондай қиялымыз қиырды кезіп, ойымыз шынардай бой тартты. Өзінің ауыз әдебиетін жастайынан жаттап өскен адамның санасына қоғамның салмағы түспейді. Салындыны арнаның шетіне шығарып тастайтын асау ағысты өзендердей сананы сарғайтатын әрқандай көлденең көк аттылардың көмескі пиғылдарын ақыл арнасының маңына да жуытпайды. Адамды – адам, ұлтты ұлт ететін – діні, тілі, салт-дәстүрі, қайнарлы, қазыналы ауыз әдебиеті.
Біздің Үшқұлыстай ежелден өлең-жырдың ұясы емес пе?! Сол ұя мәпелеп ұшырды. Алғашқы өлеңдерім мектеп қабырғасынан басталды. Біздер бүгінде қоршаған ортаны қорғау деген ұрандарды жастарға ұғындыра алмай келеміз. Табиғат желегін өз қолымызбен жыртып, оның тәнін жалаңаштап, арқа етін арша, борбай етін борша қылдық. Осы күнде аурудың түрі көп-ақ. Соның бәрі – өз қолымызбен қорлаған табиғаттан. Адамның жаны – табиғатпен егіз. Осындайда есіме түседі анам марқұмның:
Торғай деген атым бар,
Бір кішкентай етім бар.
Маған тиген баланың
Әкесі өліп жетім қал!.. – деп өлеңдетіп отыратыны күні бүгін құлағымның түбінде құйқылжып тұрады. Ар-ұждан деген алтын сарайдың төрінен орын алған оны ешқандай күш орнынан жылжыта алмайды. Халқымыздың «Тәрбие – тал бесіктен» дегені, міне, осы.
– Сіздердің тұстарыңызда жоғары оқу орнына түсу өте машақатты, тіпті қыз баланың ауылдан алыстап, алыс қалаларға барып оқуы сол кездің таным-түсінігіне де жат еді ғой...
– Әкемнің көкірек көзі ашық адам еді. Қисса-дастандарды көп тыңдайтын. Оның үстіне ата-анам ақынжанды кісілер-тін. Өнер десе, ішкен асын жерге қоятын, саналарына жаратушы сәулесін сыйлаған жандар еді. 6-сыныпты бітірген соң, менімен бірге оқитын Қаман, Дәмелқан, Камелқан, Нәзипа, Қажыр сынды құрбыларым жұмыс істеуге бел буды да, бәрі еңбекке араласып кетті... Әкем де менің әлгі балаларға ұқсап жұмысқа шыққанымды қаласа керек, бір күні мұғалімім Мәкен апайға: «Балам жұмысқа тұрса деймін!» – деді. Ұстазым: «Біріншіден, балаңыздың жасы олардан кіші. Екіншіден, Үрімжіден келген мұғалімдер 10-сыныпқа қабылдағалы жатыр, соған дайындаймыз» – деп жауап қатты. Әкем бұған қарсы болмады. Ол кезде 7-сыныпты бітіргендер әжептәуір білімді адамдар санатына қосылатын.
Сөйтіп, мен жетінші класты бітіріп, жоғары оқу орнына – осы күнгі Шыңжаң университетінің қазақ тілі-әдебиет факультетіне (филология) оқуға түстім. Мұндай оқу орындарында қазақтың ұл-қыздары үркердей ғана болатын. Бейтаныс қала, бейсауат адамдар. Ол кезде мұндай қатынас құралдары, алып ұшқан автобус, жер тарпыған такси қайдан болсын. Ауылды, ата-ананы, бауырды – бәрін де сағынамыз. Қазақ тіліндегі оқулық та жоқ. Дәріс қытай, ұйғыр тілдерінде өтіледі. Шамасы, қазақ тіліндегі оқулықтарды дайындайтын маман да тапшы болса керек. Қасенов деген ұстазымыз болды. Психология, педагогикадан сабақ берді. Қазақстанның азаматы-тын. «Қызыл бина» атанған кітапханамыз бар еді. Сонда Қазақстан кітаптары бар болатын. Мұғаліміміз сезім-түйсік деген сөздің орысшасын айтып, біз оны түсінбей, Қазақстан кітаптарынан жауап таптық. Қасенов бізге шетел әдебиеті, орыс тілі, ұйғыр тілінен сабақ берді. Осы күнде қазақ әдебиетінің заңғарлары саналатын (қытай-қазақ әдебиетінің өкілдері) Омарғазы Айтанұлы, Серік Қапшықбайұлы да дәріс оқыды. 1950 жылдардың соңын ала Қытайдың «қызыл желі» құтырына соға бастады. Екі елі ауызға төрт елі қақпақ қойған кез... Алайда, жас адам өмірдің ондай кездеріне ойланып, толғанып жүрсін бе?! Ауылда кілең қазақ тілінде білім алған балалар бұрын естіп көрмеген ұйғырша оқуға қиналды. «Біз сабақты қазақ тілінде оқимыз!» деген үндеу тастағандары үшін біразы сотталып, Тарым түрмесінен бір-ақ шықпасы бар ма. Иә, жалындаған жастық адамның басын қайда сүйремейді?!
– Ақындық Сізге ата-анаңыздан дарыпты. Ол – сіздің мәйегіңіз. Ары қарай оның үлкен арнаға түсуіне не әсер етті?
– Атаның күшінен, ананың сүтінен дарыған өнерді ары қарай асқақтатып, аспандататын мектеп, ол – өмір. Қазақ әдебиет әлеміндегі Абай мен Мұхтарды, Қасым Аманжолов мен Мариям Хакімжанованы, Хамит Ерғалиды, т.б. жатқа оқыдық.
1957 жылы Сәбит Мұқанов Қытайға ресми іссапармен барды. Үрімжі шаһарында ақын-жазушылар Сәкеңмен кездесті. Ол кісі «Ботакөз» романының жазу барысын университетте оқитын 13 қазақ баласына әңгімелеп берді. Сабақты ұйғыр тілінде оқып жүрген мен үшін Сәбит Мұқанов бір мектеп болды. «Абай жолы», «Қазақ солдаты», «Шығанақ», «Көтерілген тың», «Қарағанды», Абай аударған Лермонтовтың өлеңдері біздерді желпіндірді, серпілтті. Талабымызды тасытып, таразымызды дұрыстады. Сол кездегі Қытай қазақтарынан Қаусылқан Қозыбай, Қызырбек Оралов, Мағаз Разданұлы, Дутан Сәкейұлы, Әзілбек Кінәзбек, Құмарбек Сахарин, Жақсылық Сәмит сынды қаламгерлер болды. Ал, Жамалқан Қарабатырқызы, Ұлхан Сұлтан, Қапия Жапанқызы, Заһара Нұраділқызы, Нұрила Қызықанқызы секілді ақындардың өлеңдерін оқығанда, бір жасап қалатынбыз.
«Жондары жолбарыстың жотасындай» Омарғазы Айтанұлы мен Серік Қапшықбайұлы менің ұстаздарым еді. Олардың шығармаларына бала кезімнен табындым. Оларға тәңір ғажайып талант сыйлаған. Рахметолла Әпшеұлы, Асқар Татанаев, Ғани Саржан, Жұмабай Біләл, Ғаппар Біләл, Оразбек Әбділ – бұларды бастарын бұлт бүркеген мұнар шың дер едім.
Біздің айналамыздағы қаламгерлердің ішінде өз мұратына жеткен жазушы – Жақсылық Сәмитұлы. «Гүлсара», «Атамекен», «Қамашпен қайта кездесу», т.б. туындылары арқылы ол бір кездері Қытай қазақтары арасында резонанс тудырған жазушы атанды. Қытай қазақтарының 1930-1940 жылдардағы ұлт-азаттық күресін ту еткен «Қаһарлы алтай» атты 3 томдық романын сәтті жазып, жұрттың ықыласына бөленді. Шерхан Мұртаза, Ысқақ Маралбай бастаған жазушылар бұл кітап жөнінде өзекжарды ойларын ортаға салды. Жалпы, бүгінгі қазақ әдебиетіндегі бізді қуантатын бірден-бір сүрлеуі басқа, сүйекті шығарма – «Көк бөрілердің көз жасы». Авторы – Тұрсынхан Зәкенұлы. Ол осы романы арқылы әдебиеттің хас шебері, таңғажайып талант иесі екенін біздерге еріксіз мойындатты. Лайым, осындай жастар көбейе берсе, нұр үстіне нұр болар еді.
– Біздер Тәуелсіздіктің қадіріне шынымен жете алдық па? Кей кездері Тәуелсіздікті кенеттен аспаннан түскен сыйлықтай сезінетін пиғылдарды аңғарып қаламыз.
– Мың өліп, мың тірілген қазақ халқы үшін Тәуелсіздіктен артық ешқандай бақыт жоқ. Кешегі әулие ата-бабаларымыздың ақ тілектері Алланың құлағына шалынып, Жаратқанның рахметімен жеткен шексіз байлық – осы Тәуелсіз Қазақстан. Қазақ елі – жер бетіндегі жалпы қазақтың темір қазығы. Бақ қонып, қыдыр дарыған алтын ұясы, қасиетті қара шаңырағы. Осы егемендік болмаса, Абылайханның оң қолы болған көк бөрілі ер Жәнібектің 300 жылдық мерейтойы өтер ме еді?! Ұлт тәуелсіздігі жолында жанын қиған Оспан батырдың 100 жылдығы, қаһарман Қалибектің 100 жылдығы тойланар ма еді?! Майра, Шұғылалар әлем сахнасына көтерілер ме еді?! Дүние жүзіндегі қазақтар Қазақстаннан әр сала бойынша өсті, өркендеді. Сол қоныс тепкен бауырларымыз қазақ еліне жаңа леп, үлкен серпін әкелді.
– Қара шаңырақ Қазақ еліндегі рухани қарым-қатынас жағы қалай? Шеттегі ақын-жазушылар мен қазақстандықтардың қарым-қатынасын айтып отырмыз.
– Кез келген елдің бүгіні мен ертеңін ақын-жазушыларсыз елестету мүмкін емес. Қазақ мемлекетінің іргетасын қалап, дәл қазіргі деңгейге жеткізуде аталмыш жұрттың еңбегі ерен дер едім... Данышпан Қадыр Мырзәлінің «Мен әуелі бірдеңе жазар кезде, халық болып алдымен ойлап алам» дегеніндей, Жаратушы осы қасиетті елге халық болып ойлап, халық болып тереңге бойлап, халық болып қуанып, халық болып жылайтын қанатты сөз, көреген көз берген.
Қазақстан деген тарихи отанымыз тұрғанда, біздің рухани ордамыз – Жазушылар одағы. Шетелдегі ақын-жазушылардың асқар белі, үлгі-өнегесі, қамал-қорғаны. Өздеріңіз куә болдыңыздар, «Зейнолла Сәнік – қаламгер, этнограф, тарихшы, ғалым» деген айдармен Қазақстан жазушылар одағының үйінде ғылыми конференция өтті. Оған күш салып, күйініп, сол жиынды өткізген Жазушылар одағы мен Мұхтар Әуезов атындағы өнер институтының басшылары мен талантты ғалымдардың еткен еңбектерінің жемісі еді. Қамқор болған қара ормандай сол қауымға аналық, ақындық жүрегіммен таудай рахметімді айтамын. Құдайға мың шүкір, атажұрттың төрінде қасқайып отырмыз. Осындай сәтте жүрегіңнен жыр өріледі:
Мынау бір киелі орда құт дарыған,
Ұшатын жыр аспандап.
Жұпталып ән...
Осында мәңгілікке үлгі қалған,
Қазақтың Абайынан, Мұхтарынан...
– Қазақтың белгілі қаламгері, сіздің жұбайыңыз – Зейнолла Сәнік ағамыз туралы не сыр шертер едіңіз?
– Ағаларыңыз өте қарапайым, еңбекшіл, туыс-туғанға бауырмал болды. Ел-жұрттың алдында сыйлы, сыпайы қария қалпында дүниеден озды. Бәрі де көрген түстей бір күн сияқты, өтті де кетті. Балажан адам еді. Немереміз Ерасыл дүниеге келгенде, қуаныштан дімкәс жүрегі жазылып сала берді. Әкесі Мүбәрак қорасында 20-30-дай ғана қойы бар кедей шаруа болса да, Зекең мәдениеттің зор төңкерісінде көрмеген қорлықты көрді. Құдайдың берген қуатында жігерім мұқалып, жүнім жығылып көрген жан емеспін. Сондай қиын күнде шынайы жансерік бола білдім. Менің ер мінезім оған қайтпас қайрат сыйлағандай... Үрімжіде пәле-жаланың қазаны қайнап тұрған шақ. Ол екеуміздің де туыстарымыз Қазақстанға 1962 жылы өтіп кеткен. Сондықтан, Қытай үкіметі бізді «шеттің шегесі» деп, бақылауда ұстады. Сары ізімізге шөп салды... Бұратала облысында Зекеңнің апайы тұратын. Үрімжіден де, Шәуешектен де аулақ сол ортаны мекен қылдық. Мен мектепте мұғалім болып жұмыс атқардым. Қытай қоғамы жылымық күнге жетіп, сең бұзылғанда, Зейнолла да ел қатарлы ақталды. Негізі, ол Бейжіңдегі ең мықты жоғары оқу орындарында білім алған, Қытайдың билік басына дайындаған болашақ кадры-тын. Амал қанша, Қазақстанда жақын туыстарымыз болғандықтан, билік тұрмақ жан олжа болмады ма ол кезде. Иә, Зекеңнің басынан жала тұманы сейілгенде, Жаннат қызым дүниеге келді. Қуанғанымнан «Ақжолтайым – Жаннатым» деген өлең туды. Ол кісі «өткенге салауат» айтып, қалған күннің қайырын тіледі. Қаламын қолына алып, таңды таңға ұластырып еңбек етті. Көне көз қарттардан сұрастырып, ізденіп, Қытай архивтерін ақтарумен болды. Соның нәтижесінде Қабанбай батыр туралы ешкімде жоқ, көлемді материалдарды Қазақстанға ұсынды. Соның арқасында батыр атамыз туралы деректердің көзі күн санап ашыла бастады.
Ол проза жанрында, зерттеу және аударма саласында еңбек етті. Артына том-том кітаптар қалдырды. Ал, оны зерттеп, ертеңгі ұрпақтар кәдесіне жарату бүгінгі қаламгер бауырларының парызы деп ойлаймын. Зейнолла Мүбәракұлы текті атаның ұрпағы еді. Кез келген ақын-жазушының немесе зиялы қауымның, билікте жүрген азаматтардың түп тегінде тектілік болады. Осыдан мына бір өлең жолдары есіме түседі:
Тектіден текті туады,
Тектінің дарып шуағы.
Өмірден соны байқадық –
Тектілік ата қуады.
Тектіге, сірә, жете алмас,
Тексіздің небір жуаны...
Қазақ – текті халық. Біз – соның ұрпағымыз. Бұдан асқан қандай бақыт бар!!!
Сұхбаттасқан Нұрхан НҰРҒАБДУЛЛИН.