Сонымен қатар, жергілікті құзырлы орган мамандарының деректеріне сүйенсек, ағымдағы жылдың 10 айында Қазақстан Республикасының азаматтығын алу үшін — 20 азамат, Қазақстан Республикасының азаматтығын растау үшін – 2 азамат, Қазақстан Республикасының азаматтығы жоқ адам деп тануға 1 азамат өтініш білдірген екен. Қазақстан Республикасында тұрғылықты тіркеуге – 11 азамат, Қазақстан Республикасында тұрғылықты қалдыруға — 11 азамат, шетелге тұрақты шығуға 2 азамат өтініш білдірген. Сондай-ақ түркістандық полицейлер арқылы жыл басынан бері көші-қон заңнамасын бұзу бойынша 690 хаттама толтырылып, 8 миллион теңгеден астам айыппұл өндірілген.

Қазіргі таңда Түркістан облысының Полиция департаменті Көші-қон қызметі басқармасының басшылық қызметін полиция подполковнигі Есенғали Бейсебаев абыроймен атқаруда. Бұдан бөлек бұл басқармадағы полиция полковнигі Қайрат Жүнісбеков, полиция подполковниктері Әуезбек Мырзабаев, Руслан Бейсалиев, Нұрым Абдуалиев, Бекарыс Игисинов, Зарина Абылаева, полиция майорлары Руслан Оспан, Бауыржан Бекбаев, Камила Бердиева, Лаура Әуелбекова, Асқар Мақанов және полиция аға лейтенанты Ақнұр Шырынбековалар — нағыз өз ісінің мамандары.

«Түркістан шаһары облыс орталығына айналғалы, келуші шетел азаматтарының саны күрт өсті десек те болады. Ал олардың елдегі жүріп-тұру тәртібін, қауіпсіздігін бақылап отыру өте маңызды. Соңғы 3 айда түркістандық көші-қон қызметкерлері заңнамаға сәйкес облыс аумағынан азаматтығы жоқ 4115 шетелдікті анықтап, есепке қойған. Бұлардың көпшілігі — Өзбекстан, Ресей, Қырғызстан елінің азаматтары. Ал осы уақыт ішінде Республиканың көші-қон заңдылығын бұзған жалпы 2641 азамат әкімшілік жауапкершілікке тартылған» — дейді Түркістан қаласы Полиция басқармасының көші-қон бөлімінің қызметкерлері.

Бұдан бөлек көші-қон қызметі алимент төлеушілерді, борышкерлерді іздеу, халықты құжаттандырып, тіркеу және Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау жұмыстарын іске асырады. Осыған орай жұмыстың жан-жақтылығына байланысты Көші-қон қызметі прокуратура, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің облыстық департаментімен, шекара қызметімен, Еңбек және әлеуметтік қорғау департаментімен, экстремизм, жергілікті полиция қызметі және криминалдық полиция басқармасымен бірлескен іс-шараларды жүйелі түрде өткізіп отырады.

Халықты құжаттандыру, тіркеу жұмыстарын жүзеге асыру барысында ағымдағы жыл басталғалы 48680 азаматқа жеке куәлік немесе төлқұжат алуға 1-нысандағы арыздар ресімделген. Ал төлқұжат немес тіркеу ережелерін бұзған 1801 азамат әкімшілік жауапкершілікке тартылған.

2022 жылдан бастап Көші-қон қызметі басқармасының қызметкерлері Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау жұмыстарын да қарқынды жүргізді. Аз ғана уақыт ішінде азаматтыққа қабылдауға 381 шетелдік пен азаматтығы жоқ тұлғалар тұрақты тіркелген екен. Ал бұл бойынша 701 адам арызданған.

Осы тұста Түркістан облысының полицейлері 20 жылдан бері төлқұжатсыз жүрген 70 жастағы қарт әжейді құжаттандырғанын да айта өткен абзал. Нақтырақ айтсақ, Шардара АПБ көші-қон қызметі бөліміне 70 жастағы қарт әйел Атиш Баянова жеке басын құжаттандыруға өтініш білдірген екен. Ол 2002 жылы Өзбекстан Республикасынан Қазақстан Республикасына көшіп келіп, құжаттарын жоғалтып алған. Содан бері 20 жыл бойына құжатсыз жүрген. Өтінішті алысымен көші-қон полицейлері бірден тіркеуге алып, шұғыл түрде кейуананың құжаттарын рәсімдеді. Нәтижесінде аз ғана уакыттың ішінде тәртіп сақшылары апаның жеке басын анықтайтын төлқұжатын жасап, өз қолына табыстады. Төлқұжат алғанына қуанған әйел көші-қон полицейлеріне ыстық ықыласын білдірді.

«Мен осы құжаттарымды алу үшін өтініш білдірген едім. Полиция қызметкерлеріне үлкен рахмет! Жасымды сыйлап, аз уақыттың ішінде бітіріп берді. Жұмыстарың алға баса берсін», — дейді ол. Бүгінде көпті көрген кейуана 2 ұл 3 қыз өсіріп, одан 18 немере 4 шөбере сүйіп отыр.

Түркістан қаласына шет мемлекеттерден келіп, заңсыз еңбек етіп жүргендердің де қатары азаймай отырғанын да айта кеткен жөн. Мәселен, Түркістан қаласының көші-қон полицейлері таяуда заңсыз еңбек етіп жүрген 7 шетел азаматын анықтады. Түркістандық полицейлер Түркістан қалалық прокуратурасымен бірлесіп қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, көші-қон заңнамасын сақтау мақсатында қадағалау жұмыстарына кіріскен болатын. Осыған орай көші-қон қызметінің полицейлері тұрғын үйлерге, құрылыс нысандары мен сауда орталықтарында еңбек етіп жүрген азаматтарға тексеріс жүргізді. Нәтижесінде “Азиз” базары мен “Жаңа қала” мөлтек ауданы аумағында заңсыз жұмыс жасап жүрген жеті шетел азаматын анықтады.

Олар Өзбекстан мен Түркия республикасының азаматтары болып шықты. Анықталған адамдарға полицейлер ӘҚБтК 517-бабы (Шетелдiктiң немесе азаматтығы жоқ адамның Қазақстан Республикасының халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын бұзуы) бойынша шара қолдану мақсатында тиісті құжаттарды жинақтап, сотқа жолдады. Сондай-ақ заңсыз жұмыс күшін пайдаланғаны үшін жұмыс беруші тараптан екі азаматқа қатысты ӘҚБтК 518-бабы (Шетелдiктерді және азаматтығы жоқ адамдарды қабылдайтын жеке немесе заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын бұзуы) бойынша әкімшілік шара қолдану үшін, құжаттар тиісті орындарға жіберілді.

Сондай-ақ, Түркістан қалалық полиция басқармасының кезекші бөлімінің ”102“пультіне жергілікті тұрғын бір жыл бұрын Ресей Федерациясында жұмыс істеуге кеткен 46 жастағы ұлын тауып беруді сұраған. Түркістан қаласы ПБ көші-қон қызметінің қызметкерлері іздестіру іс-шараларын бастады, алдымен іздеу жұмыстары облыс аумағын қамтып, кейіннен бүкіл Республика бойынша бағдар берілді. Ер адам Ресей Федерациясында жұмыс істей алатындығын ескере отырып, полиция қызметкерлері елшілікке және көрші елдің құқық қорғау органдарына хабарлама жіберді. Нәтижесінде бірнеше күн бойы полиция қызметкерлері хабар-ошарсыз кеткен азаматты тауып, туған-туыстарына қайтарды. Белгілі болғандай, Ресей Федерациясында іздеуге салынған ер адам байқаусызда аяғын сындырып алды. Содан бері ол жұмыс істемейді. Қазіргі уақытта 46 жастағы ер адам үйіне аман – есен оралды.

Негізі, Түркістанға келетін бірнеше жол бар. Соның әуеден және темір жолмен келетін жолаушыларының қауіпсіздігін желілік полиция бөлімі бақылайды. Мұнда көші-қон талаптарын бұзатындар мен есірткі затын алып өтпекші болғандар да кездеседі. Сондықтан олардың атқаратын жұмысы ерен.

Дастан Орынбаев- Түркістан қаласы Желілік полиция бөлімінің бастығы

-Штат бойынша 53 қызметкер бар. Жыл басынан бері 760 әкімшілік хаттама толтырылды. Оның ішінде әкімшілік хаттамалардан 719 мың айыппұлдар өндірілді. жыл басынан бері темур жол аймағында оқыс оқиғалар орын алған жоқ. Адам басып кету оқиғалары орын алған жоқ. қазіргі таңда біздің полиция қызметкерлері қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етумен қызмет атқаруда.

Нұрбол Тұрашбеков- Түркістан қаласының әкімі

-Полиция қызметкері болу ол ауыр да қиыншылығы мол қызмет. Сіздердің негізгі қоғамдық қызмет тыныштықты сақтау , азаматтарымыздың тыныштығын сақтаудағы бұқаралық ақпарат құралдарымен қызмет жасаудағы сіздердің мынау қаламыздағы қылмыстың болдырмаудағы алдын алудағы жұмыстарыңыз орасан зор. Сол себепті сіздердің атқарып жатқан жұмыстарыңызға қала халқының атынан үлкен алғыс білдіргім келеді.

Түркістанда 2018 жылмен салыстырғанда қылмыс саны 2021 жылы екі есеге азайған . 2018жылы  – 2070 қылмыс тіркелген болса былтыр  950 қылмыс анықталған.  Қарақшылық, бұзақылық, тонау, ұрлық  жол-көлік оқиғалары, жасөспірімдер арасындағы қылмыстар мен суицидтер  жылдан жылға азайып келеді.Қазіргі таңда, полиция қызметкерлері екі маусымда күндіз түні демалмай жұмыс істеп жатыр.

Абдрахман Тоқбергенов - Түркістан қалалық Полиция басқармасының Жергілікті полиция бөлімі бастығының орынбасары

- Қазір ұрлық бар тонау бар, ауыр қылмыстарға жатады. кісі өлімі бар олардың барлығы 90-95 пайыз ашылып жатыр. Одан бөлек нөлдік төзімділік бар көшегеі өздеріңіз білесіздер қоғамдық орындарды ластату , бүлдіру қоғамдық орындарда масаң күйде жүру. Ол бойынша да күнделікті жұмыс атқарылып жатыр.

Қазақстан полициясының 30 жылдығы мерейтойын тәртіп сақшылары осындай жетістіктермен қарсы алды. Ендеше сала үздіктері қандай болсын марапаттарға лайық.

Бүгінде Түркістан облысы Полиция департаментінің барлық қалалық, аудандық полиция басқармалары мен бөлімдеріне қарасты көші-қон қызметі бірқатар іс-шараларды атқарып жатқанын айта кеткен жөн. Соның ішінде облыс орталығы — Түркістан қаласында 2022 жылдың 10 айында 22899 азамат құжаттандырылған. Оның 10585-і – төлқұжат алуға, ал 12776-сы жеке куәлік алуға өтініш тастаған. Бұл азаматтардың өтініштерінің 5 пайызы кері қайтарылған. Бұл жөнінде Түркістан облысы Полиция департаментінің баспасөз қызметі хабарлады.

Осы ретте Түркістан қаласының полиция қызметкерлері құқық бұзушылықты анықтап қана қоймай, шетел азаматтары мен жұмыс берушілерге профилактикалық түсіндіру жұмыстарын жүргізіп келеді. Сонымен қатар көші-қон қызметі туралы заңдылықтарды сақтауды қатаң ескертеді.

1993 жылы 5 сәуір күні «Қазақстан Республикасындағы паспорттық жүйе туралы ереже» қабылданғаны белгілі. Бұл паспорттық-визалық қызметті қайта құрудың алғашқы қадамы болатын. Ал бұл қызмет 1999 жылдан бастап Көші-қон деп атала бастады. Міне, содан бері оның міндеті мен құрылымы күрделеніп, қызмет ауқымы да кеңейген. Түркістан облысының Полиция департаменті құрамындағы Көші-қон қызмет басқармасы бұл саланы өрге сүйреп келеді. Облыс аумағында заңсыз көші-қонның алдын алу, елдегі шетел азаматтарының құқықтық тәртібін бақылап, құқықбұзушылыққа жол бермеу, көші-қон заңнамасында көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру сынды жұмыстарды тыңғылықты атқарып келеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасына сәйкес, ел аумағында биылғы 12-30 қыркүйек күндері аралығында «Жалданушы-2022» атты терроризмге қарсы жедел-профилактикалық іс-шарасы өткізілген болатын. Осыған байланысты Түркістан облысының Полиция департаменті Экстремизмге қарсы іс-қимыл басқармасы мен Көші-қон қызметі бөліністерінің қызметкерлері бірлесіп, облыс аумағында ауқымды жұмыстар атқарып, рейд жүргізді.

Мәселен, Түркістан облысының полицейлері іс-шара басталғаннан бері 150-ден астам шетел азаматын тексерді. Нәтижесінде Қазақстан Республикасына келіп-кету заңнамаларын бұзған 83 азаматқа Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 517, 518-баптарына сүйеніп, хаттама толтырылды. Оған қоса Өзбекстан Республикасының 15 азаматы сот шешімімен ел аумағынан аластатылды. Мұндағы негізі мақсат – заңсыз көші-қон арналарын әшкерелеу, шетел азаматтары жасайтын қылмыстардың алдын алу, болдырмау, теріс діни ағымда жүргендерді анықтау болып табылады.

 Көші-қон қызметі не атқарады?

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасның Ішкі істер министрлігіне қарасты Көші-қон қызметі көші-қон саласындағы мемлекеттік саясатты ведомствоаралық үйлестіруді және іске асыруды, көші-қон процестерін мониторингілеуді, талдауды және болжауды, сондай-ақ босқындар және Қазақстан Республикасының азаматтығы мәселелері бойынша жұмысты ұйымдастыруды жүзеге асырады.

Функциялары:

мемлекеттік көші-қон саясатын іске асыру мәселелері бойынша орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдарды ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз етеді;

азаматтық, халықтың көші-қоны және босқындар саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді;

мемлекеттік органдардың қызметін халық көші-қоны мәселелері бойынша ведомствоаралық үйлестіруді жүзеге асырады;

көші-қон процестерін мониторингілеуді, талдауды және болжауды жүзеге асырады;

көші-қон процестерін реттеу және мониторингілеу саласындағы шаралар жүйесін әзірлейді;

көші-қон процестерін мониторингілеу нәтижелерін халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру мәселелері жөніндегі уәкілетті органға ұсынады;

шетелдік мемлекеттердің уәкілетті органдарымен және халықаралық ұйымдармен өзінің құзыретіне кіретін мәселелер бойынша ынтымақтастықты ұйымдастырады және жүзеге асырады;

азаматтарды қабылдауды, азаматтардың, лауазымды адамдардың ауызша және жазбаша арыздарын, өтініштері мен ұсыныстарын уақтылы және толық қарауды жүзеге асырады, олар бойынша шешімдер қабылдайды;

Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимылға бағытталған шараларды әзірлейді;

шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды есепке алуды және тіркеуді жүзеге асырады;

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің ұсынымы бойынша табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған, шекараны бұзушыларды шекаралық іздеу, қаруланған шабуылды тойтару немесе іргелес мемлекет азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағына жаппай өтулері кезінде Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың шекара маңы аймағында (жолағында) орналасқан жергілікті жердің жекелеген учаскелеріне немесе объектілерге қолжетімдігін шектейді немесе тыйым салады;

Министрліктің «Ақпараттық-өндірістік орталық» республикалық мемлекеттік мекемесімен жеке басын куәландыратын құжаттарды дайындау мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасасуды жүзеге асырады;

Қазақстан Республикасында тұрақты тұрып жатқан шетелдіктерді жеке есепке алуды жүргізеді;

босқын деп танылған адамға өз құзыреті шегінде шыққан елінде тұратын туыстары туралы ақпарат алуға көмек көрсетеді;

босқын мәртебесін беру, ұзарту, айыру және тоқтату рәсімін жүзеге асыру жөніндегі комиссияны құрады, сондай-ақ оның ережесін әзірлейді және бекітеді;

пана іздеуші адамдар мен босқындардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз етеді;

пана іздеуші адамдар мен босқындардың тізімдерін қалыптастырады және ай сайын ұлттық қауіпсіздік органдарына жолдайды;

Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының азаматтығы мәселелері бойынша арыздары бойынша материалдарды қарайды және қажетті құжаттармен бірге оларды Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына жолдайды;

өз құзыреті шегінде халыққа мемлекеттік қызмет көрсетуді ұйымдастыру бойынша шаралар кешенін әзірлейді және іске асырады.

Көшi-қон процестерi мемлекеттiк қауiпсiздiкке, қоғамдық келiсiмге, елдегi экономикалық және демографиялық ахуалға әсер етедi

Ал Қазақстан Республикасы Көші-қон саясатының тұжырымдамасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 қыркүйектегі №1346 қаулысымен мақұлданған. Қазақстан Республикасы көшi-қон саясатының тұжырымдамасы көшi-қон процестерiнiң негiзгі қағидаттарының, басымдықтарының, тетiктерiнiң, мiндеттерi мен әдiстерiнiң негiзгi жүйесiн тәртiпке келтiру мен реттеудi бiлдiредi. Көшi-қон процестерiн реттеу деп — Қазақстанның ағымдағы және алыс перспективалық қажеттiлiктерiне жауап беретiн және көшiп-қонушылардың құқықтарын iске асыруды қамтамасыз ететiн бағыттарда адамдардың қоныс аударуын ынталандыруға не шектеуге бағытталған әкiмшілiк және әлеуметтік-экономикалық шаралар кешенi түсiнiледi.

Көшi-қон процестерi мемлекеттiк қауiпсiздiкке, қоғамдық келiсiмге, елдегi экономикалық және демографиялық ахуалға әсер етедi. Көшi-қон саясаты Қазақстанның мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатының құрамдас бөлiгi болып табылады, оны iске асыру мемлекеттiң басым мiндеттерiнң бiрi болуға тиiс. Көшi-қон саясатының субъектiлерi орталық және жергiлiктi атқарушы органдар болып табылады. Мемлекеттiк органдардың көшi-қон саясатын iске асыру жөнiндегi әрiптестерi қоғамдық бiрлестiктер болуға тиiс.

Тұжырымдама адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау негiзiнде, жалпы мемлекеттiк мүдделердi ескере отырып, көшi-қон саясатының негiздерiн айқындайды. Ол елiмiздiң тұрақты дамуға көшу кезеңiне және экономиканың тұрақтануы мен өсуiнiң ұзақ мерзiмдiк перспективасына есептелген. Құжат таяудағы перспективаға мемлекеттiң саяси болмысын және әлеуметтік-экономикалық жағдайын негiзге алады, олар Қазақстан Республикасындағы көшi-қон процестерiн реттеу жүйесiнiң шектеушiлерi болып табылады.

Көшi-қон саясаты Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпыға танылған қағидаттары мен нормаларына, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына, Қазақстан Республикасының Заңдарына және өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдерге негiзделген. Тұжырымдама көшi-қон процестерiн реттеудiң отандық және шетелдiк тәжiрибесiн ескередi.

Халықтың көші-қоны қазіргі Қазақстанның шындығы болып табылады. Көші-қонның әртүрлі нысандары (сыртқы, ішкі және транзит) елдің ашықтығымен және жүзеге асырылатын көші-қон саясатымен байланысты.

Қазақстан Республикасындағы көші-қонның қазіргі заманғы үрдістері көші-қон елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени және саяси дамуындағы маңызды фактор болып табылатынын көрсетеді.

Қазақстан Республикасы көлемі бойынша әлемде тоғызыншы орында, бұл ретте халықтың орташа тығыздығы бір шаршы километрге небәрі 6,8 адамды құрайды.

2018 жылғы Адам дамуы туралы баяндаманың деректеріне сәйкес, Қазақстан адам дамуы индексінің мәні өте жоғары (0,800) елдердің тізіміне кіріп, әлемнің 188 елінің арасында 59-орынды иеленді.

Қазақстан Республикасындағы көші-қон процестерінің қазіргі даму үрдісі көші-қон факторының елдің әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени және саяси дамуындағы маңыздылығын айғақтайды.

Мемлекет басшысы 2021 жылғы 1 қыркүйектегі «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – елдің өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауында еңбек нарығына көші-қон процестерінің үлкен әсерін атап өтті.

Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігінің Ұлттық статистика бюросының (бұдан әрі – статистика бюросы) деректеріне сәйкес, 2019 жылы 1 173,2 мың адам тұрақты тұратын жерін ауыстырумен Қазақстандағы көші-қон процестеріне қатысты, оның ішінде 1 115,7 мың адам ел ішінде қоныс аударды, 57,5 мың адам халықаралық көшіп-қонушыларға [1]айналды, бұл 2015 жылмен салыстырғанда ішкі көшіп-қонушылар санының 2,5 есеге және халықаралық көшіп-қонушылар санының төрттен бірге ұлғайғанын білдіреді.

Демографиялық динамика тұрғысынан Қазақстан халық санының салыстырмалы түрде жоғары өсу қарқыны бар ел болып табылады (жылына 1,55%). Ел халқының саны 2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 19 062,6 мың адамды құрады, оның ішінде қалалық – 11 303,6 мың (59,3%), ауылдық – 7 759,0 мың (40,7%) адам. 2019 жылдың басымен салыстырғанда (18 395,6 мың адам) халық саны 667 мың адамға немесе 3,6%-ға өсті. Халықтың жас құрылымы экономикалық даму үшін қолайлы: 2021 жылдың басында еңбекке қабілетті жастағы (15-65 жас) халықтың үлесі 58,3% - ды құрады, осыған байланысты таяудағы онжылдықта Қазақстан халықтың демографиялық құрылымының артықшылықтарын пайдалануға тиіс.

Біріккен Ұлттар ұйымының болжамы бойынша 2050 жылға қарай Қазақстан халқының саны 28,0 мың адамға жетуі мүмкін, яғни төрттен бірге өсуі мүмкін. 2050 жылға қарай еңбекке қабілетті жастағы халық саны 2021 жылғы 11 млн 009 мың адамнан 14 млн 748 мың адамға дейін немесе 34%-ға өседі. Соңғы 20 жылда Қазақстан Республикасы халқы санының ұлғаюы оның табиғи өсімімен қамтамасыз етілді, яғни 2000-2020 жылдар кезеңінде 4 млн 091 мың адамды құраған қайтыс болғандар санынан туған балалар санының (7 млн 133 мың бала) асып түскен.

2000 жылдардағы саяси тұрақтылық пен экономикалық өсу өткен онжылдықпен салыстырғанда Қазақстандағы халықаралық көші-қон сипатын өзгертті. 2004 жылдан бастап 2011 жылға дейін елде оң көші-қон өсімі байқалды.Статистика бюросының дерегі бойынша, Ресей Федерациясымен, Германия Федеративтік Республикасымен, Белоруссиямен теріс нетто-көші-қон қалыптасты. Бұл ретте Орталық Азия, ҚХР, Моңғолия мемлекеттерінен және басқа да бірқатар елдерден көшіп-қонушылардың ағыны күшейе түсті. Бұған қазақтардың шетелден тарихи отанына қоныс аударуына жәрдемдесудің мемлекеттік бағдарламасы ықпал етті.

2012 жылдан бастап сыртқы көші-қонның теріс сальдосы қайтадан өсе бастады.Үрдістегі өзгерістер бірінші кезекте тарихи отанына қандастар ағымының қысқаруына байланысты болды.Ел халқын қоныстандырудың ішкі өңірлік диспропорциясы өсіп келеді. Соңғы екі онжылдықта солтүстік және шығыс өңірлердегі халық елдің басқа өңірлеріне және шетелге кетуіне байланысты азайып келеді. Бұл өңірлер негізінен еңбекке қабілетті жастағы халықты жоғалтады, нәтижесінде еңбекке қабілетті жастан асқан халықтың үлесі артып, демографиялық қартаю оңтүстік және батыс өңірлерге қарағанда айқын көрінеді. Демографиялық факторлар елдің экономикалық, әлеуметтік дамуының маңызды компоненттері болып табылады. Бұл факторлар ішкі көші-қонды дамытудың қажетті векторларын қалыптастыруда және Қазақстанға келетін қандастарды оңтайлы қоныстандырудан барынша жоғары артықшылықтар алуда мемлекеттік көші-қон саясатына ерекше рөл береді.

2019 жылы Қазақстаннан шетелге тұрақты тұруға 45,2 мың адам шықты (2013 жылы бұл сан 24,4 мың адамды құрады). Осы кезеңде көшіп келушілер саны 24,1 мың адамнан 12,2мың адамға дейін екі есеге азайды. ІІМ деректері бойынша Қазақстан Республикасы 2000 және 2020 жылдар аралығындағы кезеңде Қазақстаннан эмигранттар үшін негізгі тағайындалған елдер: Ресей Федерациясы (барлығы), Германия Федеративтік Республикасы (барлығы), Беларусь Республикасы (барлығы), АҚШ (барлығы) болды.

Эмигранттардың негізгі легі Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Қарағанды облыстарының төрт өңірінде байқалады. Сонымен қатар, 2019 жылы сыртқы көшіп келушілер үшін Қазақстанның неғұрлым тартымды өңірлері Маңғыстау және Алматы облыстары, сондай-ақ Алматы қаласы болды. Бұл үрдіс халықтың бөлінуіндегі және елдің солтүстік және оңтүстік өңірлерінің экономикалық әлеуетіндегі сәйкессіздікті одан әрі шиеленістіреді. Сыртқы көші-қон процестерінің тағы бір маңызды үрдісі – 2000-шы және 2010-шы жылдардың екінші жартысында елдегі жоғары және арнайы орта білімі бар адамдардың көші-қон сальдосы, тіпті иммиграция көлемі эмиграция көлемінен асып кетсе де, теріс болды.

Осылайша, Қазақстаннан «таланттардың кетуінің» тұрақты үрдісі және сыртқы көші-қонның елдің адами капиталы сапасының өзгеруіне әсері туралы айтуға болады. Жоғары білімі бар адамдардың эмиграциялық ұтқырлығының деңгейі айтарлықтай жоғары – 2019 жылы жоғары білімі бар адамдар (12,6 мың адам) Қазақстаннан кеткендердің жалпы санының 27,93%-ын құрады, яғни әрбір үшінші эмигранттың жоғары білімі болды. Сонымен қатар, жоғары білімі бар халықтың кетуі басқа білім беру топтарымен салыстырғанда ең жылдам қарқынмен өсуде. Бұл эмиграция айтарлықтай дәрежеде Қазақстанның адами капиталының сапасына әсер ететін талантты жастар мен жоғары білікті мамандарды қамтитынын айғақтайды.

Шетелге жоғары білімі бар эмигранттар санының өсуіне байланысты жағдай елге жоғары білімді көшіп келушілердің қарама-қарсы ағынының тұрақты қысқаруымен күрделене түсуде: Қазақстанға келген жоғары білімі бар адамдардың саны соңғы 10 жылда екі еседен астамға қысқарды және 2019 жылы 2,1 мың адамды және 2020 жылы 1,9 мың адамды құрады. Қазақстандықтардың көшіп кетуінің алдын ала сатысы шетелдік жоғары оқу орындарында оқу болып табылады. Бұл қабылдаушы реципиент елдерге экономикалық жағынан да, демография жағынан да тиімді. Олар жас, тілді оңай үйренеді, репродуктивті жаста, білікті, қабылдаушы қоғамдарға кірігуге қабілетті.

Қазақстан студенттерінің айтарлықтай үлесі Ресей, Ұлыбритания, ҚХР және АҚШ жоғары оқу орындарында білім алуда. Бүгінгі таңда АҚШ-та студенттердің алмасу бағдарламалары бар, олар келесі жұмысты, содан кейін натурализацияны қарастырады. Дегенмен, қазақстандықтардың ең көп студенттер қауымдастығы Ресейде қалыптасты.

2019 жылы Ресейдің жоғары оқу орындарында Қазақстаннан келген студенттер саны 70 мыңнан астам адамды, 2021 жылы – 00 мың адамды құрады. Қазақстандық студенттердің басым бөлігі Ресей, АҚШ, Канада, ҚХР, Еуроодақ елдерінде – әлеуетті эмигранттар. Шын мәнінде, көптеген адамдар үшін шетелде оқу – бұл оқу елінде тұрақты тұру мүмкіндігі.

Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның «Орталық Азия елдеріндегі сыртқы жастар көші-қоны» жобасы шеңберінде 2019 жылы жүргізілген қазақстандық жастар арасындағы көші-қон көңіл-күйін зерттеу сауалнамаға қатысқан Қазақстанның жас азаматтарының көпшілігі орта мерзімді перспективада білім алу және жұмысқа орналасу мақсатында шетелге кеткісі келетінін көрсетті.

Ішкі көші-қон

Қазақстанда 2014 жылдан бастап халықтың көші-қон ұтқырлығы едәуір артып келеді және ішкі көші-қонның абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерінің (өңірлік, сондай-ақ өңіраралық) тұрақты өсу тренді тіркеледі. Статистика бюросының деректері бойынша 2019 жылы ішкі көші-қон процестерімен 1 115,7 мыңнан астам адам немесе ел халқының 6,07% - ы қамтылды.

Негізінен солтүстік облыстарынан елдің шалғайына және оңтүстік өңірлерге бағытталған көші-қон қозғалыстарының нәтижесінде Қазақстан облыстарының халқы санының әртүрлі бағыттағы серпіні және ел аумағы бойынша халықтың таралуының өзгеруі орын алуда. Ішкі көшіп-қонушыларды тартудың негізгі полюстері Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалалары болып табылады, олардың саны көшіп-қонушылардың ағыны салдарынан 2000-2021 жылдар кезеңінде тиісінше 565 мың адамға, 451 мың адамға және 52 мың адамға өсті, ал олардың ел халқының жалпы санындағы үлесі 14%-дан 22,6%-ға дейін ұлғайды.

Қазақстанның барлық басқа облыстарында өңіраралық көші-қонның теріс сальдосы тіркеледі. Халықтың ең көп кетуі Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында, аз дәрежеде Шығыс Қазақстан, Түркістан және Алматы облыстарында тіркелді.Елдің тәуелсіздік жылдарында оңтүстік және батыс өңірлердегі халықтың саны мен үлесі айтарлықтай өсті. Табиғи және көшіқон өсімінің арқасында халық санының айтарлықтай өсуі байқалады, Маңғыстау облысында 2000 жылдан бастап 2021 жылға дейін халық саны 2,3 есеге, Алматы облысында – 33%-ға, Қызылорда облысында – 36%-ға, Ақтөбе облысында-32%-ға, Түркістан облысында – 29%-ға өсті.

Қазақстан халқының жалпы санындағы осы облыстар халқының үлесі 2000 жылдан бастап 2021 жылға дейін 42,2%-дан 47,7%-ға дейін өсті. Сонымен бірге, елдің орталық, солтүстік және шығыс бөліктерінде орналасқан облыстар табиғи демографиялық өсудің төмен болуына байланысты осы кезеңде халықтың өтемақысын және көші-қон ағындарын жабуды қамтамасыз етпеді. Олардың едәуір елеулі бөлігі Солтүстік Қазақстан (39,6%), Ақмола (31,0%) және Қостанай (29,6%) облыстарында. Шығыс Қазақстан облысы халқының саны 22,4%-ға, Павлодар облысында 21,1%-ға, Қарағанды облысында 18,6%-ға қысқарды. 2000 жылы 32,3%-ды құраған Қазақстанның жалпы халық санындағы осы алты облыс халқының үлесі 2021 жылдың басына 22,9%-ға дейін қысқарды.

Қазақстанның даму перспективалары тұрғысынан ішкі көші-қонның қалыптасқан үрдістері қолайсыз: ірі қалалар мен жекелеген өңірлердің халқы санының өсуі халықтың басқа өңірлерден стихиялық кетуі аясында демографиялық және еңбек теңгерімсіздігін тереңдетеді. Нәтижесінде солтүстік облыстарда экономикалық белсенділіктің төмендеуі, оңтүстік облыстарда еңбек ресурстарының артық болуы байқалады, ал ірі қалалардың инфрақұрылымы халықтың стихиялық ағынына төтеп бере алмайды.

Болжамдар бойынша демографиялық және көші-қон дамуының қазіргі үрдістері сақталған кезде Қазақстанның солтүстік облыстарының халқы 2050 жылға қарай жалпы алғанда 0,6 млн. адамға қысқарады, ал оңтүстік облыстардың (Алматы және Шымкент қалаларынсыз) халқы 1,6 млн. адамға өседі. Нәтижесінде 2050 жылға қарай оңтүстік өңірлердегі халықтың тығыздығы солтүстіктікінен 4 есеге артық болады.

Халықты қоныстандырудың өңірішілік теңгерімсіздігі мәселелерін шешу еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру жөніндегі үшінші бағыт шеңберінде алғаш рет 2020 жылдан бастап Жұмыспен қамту 2020 бағдарламасында (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы № 316 қаулысымен бекітілген) іске асырыла бастады. Бұл бағыт Қазақстан Республикасы азаматтарының экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесу есебінен еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру шараларын көздеді.

Жұмыспен қамту бағдарламасын Жұмыспен қамтудың жол картасына және одан әрі Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасына трансформациялау шеңберінде ерікті түрде қоныс аударуға жәрдемдесу шаралары жетілдіріліп, толықтырылды.

Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының (бұдан әрі – «Еңбек» бағдарламасы) міндеттерінің бірі еңбек күші тапшы өңірлерді жұмыс күшімен қамтамасыз ету, өңірлік экономикалық сәйкессіздіктер мен демографиялық теңгерімсіздіктерді жою және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында еңбек ресурстарының аумақтық ұтқырлығын арттыру болып табылады.

«Еңбек» бағдарламасына қатысушылардың ерікті түрде қоныс аударуына жәрдемдесу өңіраралық (еңбек күші артық облыстардан еңбек күші тапшы облыстарға) және облысішілік (экономикалық даму әлеуеті төмен елді мекендерден облыстық/аудандық маңызы бар қалаларға) көші-қон шеңберінде жүзеге асырылады.

Оңтүстіктен солтүстік өңірлерге көшетін қоныс аударушылар үшін көшуге субсидиялар беру, тұрғын үйді жалдау (жалға алу) және коммуналдық қызметтерге ақы төлеу жөніндегі шығыстарды өтеу түрінде мемлекеттік қаржылық қолдау көзделеді.

2017-2020 жылдар кезеңінде «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарына барлығы шамамен 32 мың адам қоныс аударды, олардың жартысы – еңбекке қабілетті жастағы адамдар.

2014 жылдан бастап жұмыс күші артық өңірлерден келген жастар үшін жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі, техникалық және кәсіптік білім алу мүмкіндіктерін беруге және оларды жұмыс күші тапшы өңірлерде жұмысқа орналастыруға бағытталған «Мәңгілік ел жастары – Индустрияға» – «Серпін – 2050» білім беру жобасы іске асырылуда.

«Серпін – 2050» жобасы бойынша 2014-2018 жылдары оқуын аяқтағаннан кейін алған біліктілігін солтүстіктің еңбек күші тапшы өңірлерінде қолдануға дайын студенттерге 16 975 грант бөлінді (колледждерде оқу үшін 3 970 грант, жоғары оқу орындарында оқу үшін 13 005 грант). Гранттар саны жыл сайын өсуде. Бұл бағдарламаның әлеуеті бар, оны «Оңтүстік – Солтүстік» қоныс аудару бағдарламасына көптеген жастарды тарту үшін пайдалануға болады.

«Серпін – 2050» бағдарламасы бойынша түлектерді жұмысқа орналастыру мәселесін шешу үшін орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың бағдарламасына тартылған күш-жігерді нақты үйлестіру, бизнес пен жоғары оқу орындары арасындағы ынтымақтастық, жұмыс орнын беруе кепілдік қажет.

Халықтың ішкі көші-қонын қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды іске асырумен бірге көші-қон саясатын іске асыруда, әсіресе жергілікті жерлердегі қоныс аударушылардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени интеграциясы бөлігінде жәрдемдесудің жергілікті деңгейін дамыту қажет. Аумақтарды дамыту бағдарламаларында басты назар ірі қалаларды дамытуға, тоқыраған қалаларды, оның ішінде Моноқалаларды қолдауға және еңбек ресурстарын біркелкі орналастыруға бағытталды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында халықтың шекті саны – "халық көп қоныстанған ауылдар мен қалалар" бар елді мекендер бар, олардың инфрақұрылымы тұрғын халықтың ағынын еңсере алмайды. Бұл ауылдар ресурс болып табылады, оның есебінен Солтүстік өңірлерде халықтың қысқару проблемаларын немесе адамдардың біркелкі қоныстанбауының теріс фактісі ретінде шешуге болады. Бұл елді мекендер айтарлықтай демографиялық және экономикалық массаға жетіп, жай ғана қоныстанған ауылдардан гөрі көп нәрсені білдіре бастады, ал олар ешқашан ішкі көші-қон көзіне айналмады. Мұнда Маңғыстау облысының Жаңаөзен қаласы, Сарыағаш, Жетісай қалалары, Түркістан облысының Абай, Ақсукент ауылдары, Алматы облысының Талғар, Есік қалалары, Қаскелең қаласы сияқты бірнеше мысал келтіруге болады.

Біріншіден, осы қалалар мен ауылдардың өте үлкен халқы жер саясатын көтеруге мәжбүр етеді. Өздеріңіз білетіндей, ауылдық елді мекендерде ауыл тұрғындарын қолайлы жұмыспен қамтамасыз ету үшін жеткілікті болатын ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер болуы керек. Бірақ егер стандартты ауылда ондаған мың адам тұрса, Жер жеткіліксіз, содан кейін экономика ауыл шаруашылығынан кетіп, Жаңа формаларға ие бола бастайды.

Екіншіден, елдің оңтүстігіндегі барлық ауылдық жерлердің демографиясы-бұл халықтың үлкен табиғи өсуі, соның салдарынан жас, жас құрамы жұмыспен қамту проблемасын күшейтеді. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысындағы бұл елді мекендерде де халық өсімінің жоғары қарқыны байқалады, халықтың жалпы санындағы жастардың пропорционалды емес үлкен үлесі еңбек нарығына қысым жасайды, бірақ сонымен бірге мұнда халықтың айтарлықтай кетуі жоқ, керісінше оның тығыздығы өсуді жалғастыруда.

Осылайша, осы борлар мен қалалардағы халық екі факторға байланысты өсуде: бала туудың жоғары деңгейі және әлсіз, ауылдық стандарттар бойынша, халықтың кетуі. Халқы көп ауылдар мен қалалар елдің демографиялық дамуындағы салыстырмалы түрде жаңа феномен, сондықтан аумақтарды дамытудың сындарлы және негізделген саясатын құру үшін олардың демографиясын, көші-қон ағындарын, еңбек нарығының көлемін зерделеу қажет.

Сонымен қатар, этникалық қазақтардың репатриациясын ынталандырудың мемлекеттік саясаты көші-қон процестерін реттеуде маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн. Мәселен, Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Шұбарсу ауылдық округі осы саясаттың салдарынан пайда болды. 2020 жылға қарай халық саны 27 452 адамнан асты. Қазір бұл ауылдық округ халқының басым бөлігін этникалық қазақ-репатрианттар (қандастар) құрайды. Халқы көп ауылдар мен қалалардың өсуіне байланысты туындайтын сын — қатерлерді екі санатқа бөлуге болады-жалпы проблемалар және оларға ғана тән ерекше проблемалар. Алғашқылардың қатарына жан басына шаққандағы табыстың төмен деңгейі, жұмыссыздық, бейресми жұмыспен қамту, дамымаған Әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым жатады.

Ерекше проблемалар ауыл шаруашылығы мақсатындағы да, тұрғын үй қоры үшін де жердің жетіспеушілігі, халық санының тым көп болуынан және оның салдарынан туындаған әкімдер аппараттарына үлкен жүктеме, тиімді басқару жүйесінің болмауы, қарапайым ауылдармен салыстырғанда халықты жұмыспен қамту құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі аз болып табылады. 2020 жылғы 13 мамырда Қазақстан Республикасының ПрезидентіҚ.К. Тоқаев көші-қон процестерін реттеу мәселелері жөніндегі заңға қол қойды, оған сәйкес Қазақстанда тарихи отанына оралған қазақтарға қатысты «оралман» (қайтушы, репатриант) терминін «қандас» терминіне ауыстыру бекітілді, бұл аудармада «рулас» дегенді білдіреді, бұл ұлты қазақ адамдардың тарихи отанына оралу ниетіне немесе оның болмауына[3] қарамастан, олардың жігін кеңейтті.

«Халықтың көші-қоны туралы» 2011 жылғы 22 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қандастар мен олардың отбасы мүшелерінің тиісті мәртебе алғаннан кейін жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) Қазақстан Республикасының азаматтығын алуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2021 жылғы 11 тамыздағы № 284 бұйрығымен Мемлекеттік қызметтер көрсету бөлігінде кейбір мемлекеттік қызметтерді оңтайландыру мақсатында, оның ішінде қандас мәртебесін алудан Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін кейбір өзгерістер енгізілді. Осыған байланысты, 2021 жылғы 1 қыркүйектен бастап көрсетілетін қызметті алушының таңдауы бойынша «Қандас мәртебесін беру немесе ұзарту» мемлекеттік қызметі «Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу», «Шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру», сондай-ақ «Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды, оны қалпына келтіруді және одан шығуды тіркеу» мемлекеттік қызметтерімен жиықтықта «бір терезе» қағидаты бойынша көрсетіледі.

«Бір өтініш» қағидаты бойынша қызмет көрсету мерзімдері мынадай:

Кандас мәртебесін беру немесе ұзарту-4 (төрт) жұмыс күні;

Қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу – 14 (он төрт) жұмыс күні;

Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру – 45 (қырық бес) күнтізбелік күн;

Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды, оны қалпына келтіруді және одан шығуды тіркеу – 30 (отыз) жұмыс күні.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының этникалық көшіп кету саласындағы қолданыстағы заңнамасы қандас куәлігін («қандас» мәртебесін) алу негізінде тарихи отанына тұрақты тұру үшін келген этникалық қазақтарға мемлекеттік қолдаудың кең шараларын ұсынады. Қандастарға арналған Қарағанды, Шымкент қалаларында және Түркістан облысының Ақсукент ауылында қандастарды бейімдеу және ықпалдастыру орталықтары (бұдан әрі – ҚБЫО) жұмыс істейді. ҚБЫО оралмандардың уақытша тұратын жері болумен қатар оралмандарға бейімдеу және ықпалдастыру қызметтерін, яғни оралмандар мен олардың отбасы мүшелеріне қоғамға бейімдеу және ықпалдастыру мақсатында көрсетілетін қызметтер кешенін (ақпараттық, заңдық, әлеуметтік, медициналық және білім беру) көрсетуге арналған.

Өтініш берушілердің Орталықта тұруы қандас мәртебесі тоқтатылғанға дейін, бірақ қоныстанған күннен бастап алты айдан аспайтын мерзімде жүзеге асырылады. 11 өңірде де уақытша орналастыру орталықтары бар, оларда этникалық қазақтар қандас мәртебесін алғанға дейін (қандас мәртебесі көрсетілетін қызметті беруші құжаттардың толық топтамасын тіркеген сәттен бастап 5 жұмыс күні ішінде беріледі), бірақ күнтізбелік 10 күннен асырмай тұра алады. Сонымен қатар, соңғы бес жылда әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты келетін қазақтар санының азаюы байқалды. Егер 2016 жылы 33,7 мың қандас келсе, 2019 жылы – 17,7 мың, ал 2020 жылы – 13 мыңнан сәл астам адам келген.

Елге этникалық қазақтар ағынының едәуір қысқаруы, ең алдымен, Өзбекстан Республикасынан келгендер санының күрт төмендеуіне байланысты – егер 2015 жылы олардың саны 12,8 мыңнан астам адамды құраған болса, кейінгі жылдары бұл көрсеткіш кемінде 3 есеге төмен болды. Болжам бойынша, бұл өзгерістер Өзбекстандағы әлеуметтік-экономикалық саладағы ауқымды өзгерістердің басталуына байланысты болып отыр. Дегенмен, ұлты қазақ адамдар көшіп келушілердің көпшілігін құрайды – олардың үлес салмағы жалпы ағымда, қандай да бір ауытқуларда әрқашан 50% - дан асты.

Этникалық көші-қонды басқару жүйесі үнемі жетілдіріліп отырады, дегенмен қандастардың репатриациясын жүзеге асырудағы бірқатар проблемалар бүгінгі күнге дейін өзекті болып қала береді. Жұмысқа орналасудағы проблемалар, республика өңірлерінде олардың еңбек ресурстарына қажеттілігін есепке алмағанда, қоныстанудың біркелкі еместігі, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық және мәдени-білім беру құрауыштарын үйлестіретін қандастардың кешенді, жан-жақты интеграциясы мәселелерінің жеткіліксіз пысықталуы этникалық көші-қонды басқару жүйесін одан әрі жетілдіруді талап етеді. Қандастар мен жергілікті тұрғындар арасындағы әлеуметтік-мәдени қашықтықты азайту және олардың белсенді өзара әрекеттесуі жұмысқа орналасуға және әлеуметтік қорғау жүйесіне қосылуға көмектесуден кем емес.

Сондықтан қандастарды интеграциялау саясаты арнайы кешенді интеграциялық бағдарламалар: тілдік курстар, ақпарат пен анықтамалық материалдар беру, жұмысқа орналасуға көмек көрсету, кәсіптік оқыту және қайта даярлау курстары, қандастардың балаларын қабылдаушы қоғамдастықтардың әлеуметтік ортасына қосу арқылы жүзеге асырылуға тиіс. Этникалық имигранттар интеграциясының негізгі проблемалары жергілікті деңгейде көрінетіндіктен, көші-қон саясатының осы бағытын жетілдірудің маңызды шарты орталық және жергілікті атқарушы органдардың, сондай-ақ азаматтық қоғам институттары мен үкіметтік емес ұйымдардың, бірінші кезекте отандастарды қабылдау өңірлеріндегі тығыз өзара іс-қимылы болуға тиіс.

Қазақстандықтардың еңбек эмиграциясы

Ресми статистика бойынша Қазақстаннан еңбекші көшіп-қонушылармен ахуал толық қадағаланбайды. Қазақстандықтар шет елдердегі дипломатиялық пункттерде консулдық есепке жиі тұрмайды және шет мемлекеттерде қандай қызмет түрімен айналысатынын сирек хабарлайды. Әдетте бұл қазақстандықтарда қандай да бір – жұмыс берушілермен немесе құқық қорғау органдарымен қиындықтар туындаған кезде орын алады. Шет елдерде жұмыс істейтін қазақстандықтар санының өсуі туралы жанама түрде шетелден Қазақстанға түрлі халықаралық жүйелер көмегімен ақша аударымдарының көлемі куәландырады. Тек 2019 жылы ғана шетелден қазақстандықтар 290,2 млрд теңге алды, бұл 2018 жылға қарағанда 4%-ға артық.

Дәстүр бойынша, қаражаттың негізгі көлемі Ресейден келді – соңғы бес жыл ішінде бұл ел ақша аударымдарының кем дегенде үштен бірін құрайды. Жалпы алғанда, қаражаттың 80%-ға жуығы Ресей, Корея, АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Чехиядан түскен. Жыл басынан бері Түркиядан (өсім 61,3%), Қырғызстаннан (51,2%), АҚШ-тан (45%), Украинадан (40%) аударымдар көлемінің күрт өсуі байқалады.Оңтүстік Кореядан ақша аударымдарының айтарлықтай өсуі байқалады. 2017 жылы 25 млрд 880 млн теңге, 2018 жылы – 56,8 млрд теңге, 2020 жылы – 56,8 млрд теңге жіберілді. Екі еседен артық өсу.Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің (бұдан әрі – ҚР СІМ) деректеріне сәйкес, Корея Республикасында 19 мың қазақстандық ресми тіркелген және онда жұмыс істейді не сонда басқа себептермен жүр. Оның ішінде емдеуде, турист ретінде немесе оқу бойынша жүр. 12 мыңға жуық адам заңсыз.

Көші-қон саясатының мақсаты мен қағидаттарына да тоқтала кетсек. Көшi-қон саясатының мақсаты — көшi-қон процестерiн басқару тұрақты демографиялық дамуды қамтамасыз ету елiмiздiң мемлекеттiк қауiпсiздiгiн нығайту және көшiп-қонушылардың құқықтарын іске асыру үшін жағдай жасау.

Ал Қазақстан Республикасының көшi-қон саясаты мына қағидаттарға: көшiп-қонушылардың құқықтарын сақтау мен қорғауға, оларды нәсiлдiк, ұлттық, тiлдiк белгiлерi, шығу тегi, дiни нанымы, саяси сенiмi, белгiлi бiр әлеуметтiк топқа жататындығы бойынша кемсiтушiлiкке жол бермеуге; көшi-қон процестерiн және халықаралық мiндеттемелердi реттеу саласында заңдардың ережелерiн орындауды қамтамасыз етуге; жеке адам мен мемлекеттiң мүдделерiн ұштастыруға, өкiмет билiгiнiң барлық тармақтары мен қоғамдық бiрлестiктердiң күш-жiгерiн бiрiктiруге; Қазақстан Республикасы халқының мүддесiн қорғауға, тең құқықты ынтымақтастық негiзiнде халықтың көшi-қоны алмасуындағы Қазақстан мен әрiптес-мемлекеттердiң басымдықтарын келiсуге; жергiлiктi халық пен көшiп-қонушылардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз етуге негiзделедi.

Осы ретте көші-қон саясатын іске асырудың басымдықтары, негізгі бағыттары туралы да айтпай өтуге болмайды. Көшi-қон ахуалының қазiргi кездегi жағдайына және даму перспективасына талдау жасау: бiрiншiден, көшi-қон проблемаларын шешудегi басымдықтарды; екiншiден, өтпелi кезеңде оларды шешудiң негiзгi бағыттарын, тетiктерiн және көшi-қон процестерiн реттеу жөнiндегi бағдарламаны әзiрлеудi және оны ұзақ мерзiмдiк перспективаға — әлеуметтiк-экономикалық тұрақтылық пен елдiң тұрақты дамуы кезеңiне iске асыруды айқындауға мүмкiндiк бередi.

Біліктілігі жоқ жұмыскерлердің Қазақстаннан еңбек көші-қонының жалпы көлемінде үлесі аз. Олардың көшуге және жаңа жерде кейінгі орналасуға көп қаражаты жоқ. Біліктілігі жоқ жұмыс күші санатында Қазақстанның Ресеймен шекаралас облыстарында маятниктік еңбекші көшіп-қонушылар басым. Қазақстаннан басқа елдерге жұмыс іздеп кететін еңбекші көшіп-қонушылардың жалпы көлемінде мамандар, білікті қызметкерлер басым. Бұл сонымен қатар «таланттардың кетуінің» түрінің бірі.

Бұл қазақстандық азаматтарды мемлекет тарапынан қолдау олардың жер аударылуын болдырмауға және отанына оралуына көмектесе алады. Мемлекеттік құрылымдар мен үкіметтік емес ұйымдар (шетелде жұмысқа орналастыру жөніндегі агенттіктер, құқық қорғау ұйымдары) қызметінің маңызды бағыты көшіп-қонушыларды межелі ел, оның көші-қон және еңбек заңнамасы, тіркелмейтін жұмысқа орналастырудың тәуекелдері мен қауіптері туралы хабардар етуді қоса алғанда, елге келу алдындағы даярлау болуға тиіс.

Этикалық жалдауды көтермелеу, сондай-ақ еңбекші көшіп-қонушыларды тікелей жұмыс берушілермен байланыстыратын ұйымдасқан еңбек көші-қонының схемаларын әзірлеу еңбекші көшіп-қонушылардың құқықтарын қамтамасыз етудің тиімді нысандары болып табылады. Осыған байланысты, адал рекрутингтің этикалық нормаларын сақтай отырып, қазақстандық азаматтарды шетелде жұмысқа орналастыруға жәрдемдесудің мемлекеттік жүйесін құру, қазақстандық еңбекші көшіп-қонушыларды құқықтық қорғауды жетілдіру және қайтып келген еңбекші көшіп-қонушылардың Қазақстанды дамытуға арналған жаңа біліктілік әлеуетін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету мемлекеттік көші-қон саясатының басым элементтері болуға тиіс.

Қазақстанға еңбек көші-қоны

«Халықтың көші-қоны туралы» Заңның 34-бабына сәйкес еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатында Қазақстанға келетін көшіп келушілер төрт санатқа бөлінеді:

1) елге экономиканың басым салаларында (экономикалық қызмет түрлерінде) сұранысқа ие кәсіптер бойынша өз бетінше жұмысқа орналасу үшін келген немесе Қазақстан аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жұмыс берушілер тартатын шетелдік жұмыскерлер;

2) Қазақстан заңнамасына сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында келген бизнес-көшіп келушілер болып табылады;

3) маусымдық жұмыстарды орындау үшін тартылатын маусымдық шетелдік жұмыскерлер;

4) еңбекші көшіп келушіге берілген рұқсат негізінде жеке тұлғалардың үй шаруашылығында жұмыстар орындау мақсатында Қазақстанға үй жұмыскерлері ретінде келген еңбекші көшіп келушілер болып табылады.

Қазақстан Республикасы әлемдік еңбек нарығының белсенді қатысушысына айналуда және бүгінде ол тартылатын еңбекші көшіп-қонушылардың саны бойынша ЕАЭО-дағы екінші ел. Қазақстан негізінен біліктілігі төмен еңбекпен айналысатын Орталық Азиядан келген еңбекші көшіп-қонушылар үшін басым бағыттардың бірі болып табылады.

«Халықтың көші-қоны туралы» Заңға сәйкес шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квота деп «Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін жұмыс берушіге тартуға рұқсат етілген шетелдік жұмыс күшінің рұқсат етілген шекті саны» түсініледі. Квоталар бойынша еңбек қызметін жүзеге асыратын еңбекші көшіп-қонушылар санының шыңы 2015 және 2016 жылдарға (тиісінше 37,9 мың және 36,7 мың адам) келді. Кейінгі жылдары олардың айтарлықтай– 1,4 есеге – 25,5-27,5 мың адамға дейін қысқаруы болды. Егер 2016 жылы олар Қазақстандағы жұмыс күшінің жалпы көлемінің шамамен 0,43% - ын құраған болса, 2021 жылы олардың үлесі 0,28% - ға дейін қысқарды.

Шетелдік жұмыскерлер санының азаюы ішінара ішкі еңбек нарығын қорғау үшін белгіленген квоталар мөлшерінің қысқаруымен және еңбек заңнамасының бұзылуына жол бермеу бойынша қабылданып жатқан шаралармен байланысты – осылайша, 2020 жылы шетелдік жұмыскерлерді тартуға арналған квота 2019 жылмен салыстырғанда 40% - ға қысқартылды. 2021 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша жергілікті атқарушы органдардың рұқсаты бойынша 1,7 мың кәсіпорында 16,1 мың шетелдік азамат еңбек қызметін жүзеге асырды. Бұл негізінен ҚХР, Үндістан, Өзбекстан, Түркия, Ұлыбритания азаматтары.

Шетелдік мамандардың басым бөлігі құрылыс (44%), тау-кен (9%), өңдеу өнеркәсібі (7%), ғылым және техника (7%), ауыл, орман және балық шаруашылығы (6%) салаларында жұмыс істейді. Бұл ретте, Қазақстанда жеке тұлғалардан жыл сайын жұмысқа орналасуға рұқсат алатын шетелдік азаматтар санының 2015 жылғы 141 мың адамнан 2019 жылы 532 мың адамға дейін және 2021 жылы 325 мың адамға дейін күрт өсуі байқалды. 2020-2021 жылдары жеке тұлғаларда патент бойынша жұмысқа рұқсат квотасының төмендеуі COVID-19 пандемиясы кезеңінде ішкі еңбек нарығын қорғау жөніндегі шараларға байланысты.

Жеке тұлғаларда патент бойынша жұмыс істейтін көшіп-қонушылардың басым көпшілігі Өзбекстан азаматтары. 2020-2021 жылдары олар осындай көшіп-қонушылардың жалпы санының 94,5%-ын құрады.Қазақстанда жеке тұлғаларда патент бойынша жұмыс істейтін көшіп-қонушылардың басым көпшілігі құрылыс жұмыстарына тартылған.

Олар сонымен қатар ауыл шаруашылығында, базарларда, қызмет көрсету саласында (дүкендер, кафелер) және жеке отбасыларда (үй жұмысшылары ретінде) жұмыс істейді.  Қазақстанның еңбек нарығында маусымдық шетелдік жұмысшылардың болуы оның неғұрлым тұрақты сипаттамаларының бірі болып табылады. Тіпті 2020 жылы COVID-19 пандемиясының салдарынан адамдардың аумақтық қозғалысына шектеу қою салдарынан Қазақстанға шетелдік жұмыс күшін тарту айтарлықтай төмендеп, шетелдік жұмыс күшін жаппай тарту салаларындағы экономикалық белсенділік төмендеген кезде жеке тұлғалардан патент бойынша жұмысқа рұқсат алғандар саны елеулі болып қалды.

2020 жылы Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (бұдан әрі – ҚР Еңбекмині) Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігімен (бұдан әрі – ҚР ІІМ) бірлесіп, Өзбекстан мен Тәжікстаннан біліктілігі төмен жұмыскерлерді тарту үшін көші-қон арнасын қалыптастыратын «Маусымдық шетелдік жұмыскерлердің еңбек қызметін жүзеге асыруға арналған кәсіптер тізбесін бекіту туралы» бұйрықты әзірледі және бекітті. Еңбекші көшіп-қонушыларды денсаулық сақтау қызметтерімен қамту тетігін жетілдіру шеңберінде ҚР Еңбекмині мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, еңбекші көшіп-қонушылар мен олардың отбасы мүшелері бойынша деректерді міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына есепке алуды және уақтылы беруді қамтамасыз ету мәселесін пысықтауда. Қызметтің бұл бағыты COVID-19 пандемиясының таралуына және Қазақстан Республикасында жүрген еңбекші көшіп-қонушылар арасында ауру ошақтарын еңсеруге мемлекеттік ден қою қажеттілігін ерекше өзекті етті.

Қабылданып жатқан шаралар елдегі көші-қон жағдайын бақылауды жоғалтпауға және COVID-19 пандемиясының таралуының төтенше жағдайларында шетелдіктердің Қазақстанда болуына тиісті есеп жүргізуге мүмкіндік берді. Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның шектеу шараларын енгізуі нәтижесінде Қазақстанда тұрып қалған көшіп-қонушылар үшін COVID-19 әлеуметтік-экономикалық салдары туралы зерттеуі тұрып қалғанкөшіп-қонушылардың көпшілігін Қазақстанмен көршілес үш елден-Өзбекстаннан, Тәжікстаннан және Ресейден келгендер құрағанын көрсетеді. Олар үшін негізгі проблемалар жұмысынан айрылу немесе жалақы төлемеу нәтижесінде табыстың қысқаруы және Қазақстаннан шыға алмау болды. Негізгі қалып қойған көшіп-қонушылардың массасын, біліктілігі төмен еңбекпен айналысатын көшіп-қонушылар құрайды.

Мемлекет басым деп танылған салаларда жұмыс істеу үшін жоғары білікті шетелдік мамандарды да, сондай-ақ біліктілігі төмен еңбекші көшіп-қонушыларды да қазақстандық еңбек нарығына тарту Қазақстанның халықаралық нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін күшейте алатын факторлар ретінде қаралады. Алайда, бұл үшін шетелдік жұмыскерлерді тартудың ауқымы мен шарттары еңбек нарығындағы нақты жағдайға сәйкес болуы керек. Бұл үшін Қазақстанның еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың нақты және перспективалы арақатынасын бағалауды жетілдіру, атап айтқанда, ғылым саласындағы, экономиканың жоғары технологиялық және инновациялық секторларындағы жоғары білікті мамандарға деген ұзақ мерзімді қажеттіліктердің жүйелі мониторингін, сондай-ақ біліктілігі төмен көшіп-қонушылардың ең көп санын тартатын экономика салаларының еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін бағалауды жүргізу қажет. Экономика талап ететін әртүрлі бейіндегі білікті және жоғары білікті мамандарды тарту жағдайлары мен тетіктерін жасау еңбек көші-қон саласындағы мемлекеттік саясаттың басымдығы болып табылады.

Білім беру көші-қоны

Қазақстан білім беру қызметтерінің жаһандық нарығының белсенді қатысушысы болып табылады. Шетелде оқуға кететін қазақстандық азаматтардың да, Қазақстанға келетін шетелдік студенттердің де ауқымы айтарлықтай. ЮНЕСКО деректері бойынша 2021 жылы Қазақстанның 89 292 азаматы 55 шет елдің университеттерінде білім алған (бұл Қазақстандағы студенттердің жалпы санының 13% - ын құрайды), оның ішінде Ресей Федерациясында 71 368 адам, Түркияда 2 191 адам, Қырғызстанда 2 083 адам, АҚШ-та 1 792 адам. Қазақстандық азаматтардың әлемнің үздік университеттерінде жоғары білім алуын ынталандыру Қазақстан Республикасы мемлекеттік стратегиясының бір бөлігі болып табылады. Ол үшін 1993 жылы құрылған «Болашақ» бағдарламасына сәйкес жыл сайын жүздеген талантты жас қазақстандықтарға ел экономикасының басым секторлары үшін мамандар даярлау мақсатында Президенттік халықаралық білім беру стипендиялары беріледі. 2021 жылға қарай «Болашақ» бағдарламасы бойынша 15 мыңға жуық қазақстандық студент шетелге оқуға жіберілді.11 мыңнан астам түлек Қазақстанда оралып, жұмыс істейді.

Бұдан басқа, үкіметаралық келісімдер шеңберінде қазақстандық студенттерді өз елдерінде оқытуға білім беру гранттарын жыл сайын Ресей Федерациясының (450 грант), Венгрияның (250 грант), ҚХР (150 грант), Украинаның (40 грант), Польшаның (11 грант), Әзербайжанның (10 грант) және бірқатар басқа елдердің үкіметтері береді. Сонымен қатар, көптеген қазақстандықтар шетелге өз қаражаты есебінен немесе халықаралық білім беру стипендияларын алып оқуға немесе студенттермен алмасу бойынша жоғары оқу орындары арасындағы келісімдер желісі бойынша оқуға барады. Қазақстандық жастар үшін жоғары білім алу мақсатында шетелге шығу үшін негізгі ынталандыру: шетелдік білім берудің жоғары сапасы мен беделі, әлемді көруге және өз көкжиегін кеңейтуге деген ұмтылыс, шет тілдерін үйрену, студенттердің белгілі бір бөлігі үшін – одан әрі жұмысқа орналасу және шетелде тұру болып табылады.

Бұл жерде Қазақстаннан білім беру көші-қонының «кері жағы» байқалады: көшіп-қонушылардың белгілі бір бөлігінің оқу аяқталғаннан кейін басқа елдерде тұрып, жұмыс істеуге қалғысы келгендіктен елдің зияткерлік әлеуетінің бір бөлігін жоғалтуы. Сонымен қатар, Қазақстан шетелдік студенттер үшін тартымды ел болып табылады. Бұл негізінен Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің азаматтары. ЮНЕСКО статистика институтының деректері бойынша 2021 жылы Қазақстанда 33 елден 40 742 шетелдік студент, оның ішінде Өзбекстаннан – 26 130 адам, Үндістаннан – 4 453 адам, Түркіменстаннан – 3 294 адам, Ресей Федерациясынан – 1 487 адам және т .б. білім алған. Қазақстанға білім беру көші-қонының ерекше арнасы этникалық қазақтар – қандастар үшін Қазақстанда оқытудың басым мүмкіндіктерін беру болып табылады.

Дегенмен, Қазақстанның жоғары білім беру жүйесінің алдында оқыту сапасын арттыру, оны қазіргі заманғы техникалық құралдармен жарақтандыру, ағылшын тіліндегі білім беру бағдарламаларының спектрін кеңейту, екі дипломдық бағдарламаны іске асыру практикасын дамыту, шетелдік ғалымдармен және оқытушылармен ынтымақтастықты кеңейту проблемалары тұр. Бұл тұрғыда академиялық ұтқырлықты арттыруға бағытталған шаралар маңызды. Қазақстан Республикасының ұлттық даму міндеттерін шешу үшін шетелдік студенттер мен аспиранттардың зияткерлік әлеуетін тартудың маңызды шарты оларға оқу кезеңінде және қазақстандық жоғары оқу орындарын бітіргеннен кейін жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін беру болып табылады. Көші-қон саясатының, жастар саясатының және білім беру саласындағы саясаттың біріктірілген шаралары Қазақстандағы білім беру көші-қонын ұзақ мерзімді перспективада ел дамуының стратегиялық маңызды ресурсына айналдыруға қабілетті.

Босқындар

Босқындар туралы заңға сәйкес босқындар туралы заңда көрсетілген себептер бойынша қудалаудың негізделген қауіптері негізінде мемлекет заңды баспана берген шетелдік не азаматтығы жоқ адам Қазақстан Республикасындағы босқын болып табылады (1-бап). Пана іздеген адам босқын мәртебесі туралы өтініш берген шетелдік не азаматтығы жоқ адам болып табылады. Өтініш беруші уәкілетті орган босқын мәртебесі туралы өтінішхатқа қатысты түпкілікті шешім қабылдағанға дейін пана іздеген адам мәртебесін сақтайды (1-бап, 6) тармақша). Босқындар туралы заңға сәйкес босқын мәртебесі бір жылға беріледі және жыл сайынғы негізде қайта қаралуға жатады. Осылайша, босқындар, егер олар тұрақты тұратын жерін немесе өзге де балама мәртебесін алмаса, олардың Қазақстанда тұру ұзақтығына қарамастан, уақытша тұратын шетелдіктер болып есептеледі.

2021 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша Қазақстанда 371 босқын тұрады. Оның ішінде 341 – Ауғанстан азаматтары, 14 – Сирия Араб Республикасының азаматтары, 16 – басқа елдердің азаматтары. Ауған босқындарының үлесі 90% - дан асады, ал басқа елдерден келген босқындар босқындардың жалпы санының 10% - дан азын құрайды. Соңғы жылдары босқындар саны жыл сайын азайып келеді: 2017 жылы – 608 адам, 2018 жылы – 574 адам, 2019 жылы – 524 адам, 2020 жылы – 445 адам. Босқындардың негізгі бөлігі Алматы және Шымкент қалаларында, Түркістан және Алматы облыстарында тіркелген және тұрады. Олар (негізінен) жергілікті тілдерде еркін сөйлейді, Қазақстандағы мектептерге барып, Қазақстанда жұмыс істейді және қоғамға әлеуметтік тұрғыдан жақсы ықпалдастырылған.

Босқындар мен адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық, сондай-ақ тұрақты даму саласындағы озық практика мен тәжірибе босқындарды қабылдаушы тараптарға қосуға ықпал етеді және мемлекеттерден босқындарға мемлекет азаматтары пайдаланатын құқықтармен қатар әлеуметтік, экономикалық және азаматтық құқықтардың кең спектріне қол жеткізуді талап етеді.Алайда, босқындардың осы құқықтардың көпшілігін Қазақстанда жүзеге асыруына Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы заңға сәйкес оларға тек «бір жыл мерзімге уақытша тұруға ықтиярхат» беруге кедергі жасайды, бұл 1951 жылғы Конвенцияны ратификациялауға байланысты Қазақстан қабылдаған міндеттемелерге сәйкес өзгертуді талап етеді.

Нәтижесінде Қазақстандағы босқындардың көпшілігі бейресми секторда ғана жұмыс таба алады, өйткені жұмыс берушілер ұзақ мерзімді мәртебесінің болмауына байланысты оларды ресми түрде жалдағысы келмейді. Сонымен қатар, босқындар мен пана іздеушілердің мүгедектігі бойынша және асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақылар, бала туғанда берілетін жәрдемақылар, бала күтімі бойынша жәрдемақылар, мүгедек баланы тәрбиелеуге арналған жәрдемақылар және тиісті ұлттық заңнамада тек азаматтар немесе «тұрақты тұратын шетелдіктер» үшін көзделген басқа да жәрдемақылар сияқты мемлекеттік жәрдемақылар алуға құқығы жоқ.Дәл сол себепті босқындар зейнетақы қорларына жарна сала алмайды және азаматтар мен тұрақты тұратын шетелдіктерге берілетін әлеуметтік жәрдемақы алмайды.

Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодекске және 2020 жылы қабылданған Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы заңға енгізілген түзетулерге сәйкес босқындар мен пана іздеушілер міндетті медициналық сақтандыру жүйесінен шығарылды және олар тек «ең аз» медициналық көмек ала алады. Медициналық сақтандыру жүйесі аясында көрсетілетін барлық басқа мемлекеттік медициналық қызметтер тек ақылы негізде қолжетімді, оны босқындар мен баспана іздеушілердің көпшілігі ала алмайды.

Босқын балалар ел азаматтарымен қатар бастауыш және орта білім алуға қол жеткізе алады, бірақ олар жоғары білім алу үшін стипендия ала алмайды. Көптеген босқын балалар ақылы негізде оқи алмайды, бұл олардың Қазақстан Республикасының экономикасы мен қоғамына толық үлес қосу үшін болашақта ресми және тұрақты жұмыс табу мүмкіндігін шектейді.Конвенцияның 34-бабына қарамастан, босқындардың елде болу мерзіміне тәуелсіз, олардың елмен берік байланыстарына қарамастан, мысалы, неке немесе туу бойынша, азаматтық алуға өтініш беруге құқығы жоқ, өйткені уақытша тұру мәртебесі мұндай мүмкіндік бермейді.

Сонымен бірге, босқындардың көпшілігі ұлттық заңнамаға сәйкес тұрақты тұруға өтініш беру мүмкіндігінен айырылады, өйткені бұл қашқан елдің төлқұжаттарының болуын және жаңартылуын талап ете отырып, оларды шығарудан қорғауға қауіп төндіруі мүмкін, ал олар қуғын-сүргінге, сондай-ақ маңызды қаржылық активтерге байланысты қажетті құжаттарды алу үшін өз елшілігіне немесе консулдығына жүгіне алмайды. - босқын мәртебесінің нақты анықтамасы мен сипатына қайшы келетін барлық факторлар. Қазақстан Республикасы босқындарға бір жыл мерзімге уақытша тұруды ғана ұсына отырып, 1951 жылғы Конвенцияның және оған 1967 жылғы Хаттаманың уағдаласушы мемлекеттері арасындағы бірегей мемлекет болып табылады.

Осылайша, босқын мәртебесін босқын деп танылған сәттен бастап тұрақты тұрғын мәртебесіне теңестіру, Конвенцияның басқа уағдаласушы мемлекеттері қолданғандай, босқындарға 1951 жылғы Конвенцияға және адам құқықтары туралы басқа да халықаралық заңдарға сәйкес оларға берілген барлық құқықтар мен қызметтерге тиісті қолжетімділікті қамтамасыз ету үшін өте маңызды болады. Босқындар мен пана іздеушілер аралас көші-қон қозғалысының бөлігі болып табылады. Алайда, көшіп-қонушылардан айырмашылығы, олар өз елдерінен немесе тұрғылықты жерлерінен экономикалық жағдайға байланысты емес, шыққан елін қорғауға қабілетсіз болғандықтан кетті. Сондықтан босқындарды баспана алуға өтініш толтыру кезеңінде де, босқын мәртебесін алғаннан кейін де елде уақытша тұратын шетелдіктер ретінде қарастыруға болмайды.

Конвенцияның көптеген ережелері мемлекеттерді босқындарға негізгі құқықтар мен қызметтерге қол жеткізуге міндеттесе де, Шарттың бірнеше негізгі ережелері, соның ішінде босқынның анықтамасы (1-бап) немесе оны шығаруға тыйым салу (33-бап) баспана берудің ұлттық рәсімдерін анықтайды. Алайда, осы рәсімдердің дамуына қарай Қазақстанда босқындарды тану көрсеткіштері күрт төмендейді: 2013 жылғы 70% - дан 2020 жылы 6% - ға дейін. Баспана беретін органдардың 1951 жылғы Конвенцияның әрпі мен рухын орындауын жақсарту қажет. Халықаралық құқық пен озық тәжірибе баспана беретін органдарға баспана іздеушілердің отбасыларының бірлігін сақтауға және олардың шыққан елдеріндегі жағдайдың өзгеруін тиісті түрде ескеруге ұсыным береді.

Босқындар оларды қабылдайтын қоғамда бейбітшілік пен толеранттылықтың елшілері ретінде маңызды рөл атқара алады. Олардың жартысынан көбі Қазақстанда бес жылдан астам уақыт тұрады, көбісі осында туған немесе осында бала кезінде келген. Шыққан елдеріне оралуға мүмкіндігі болмай, олар Қазақстанды өздерінің жаңа отаны ретінде қарастырады, Қазақстан азаматтары болуға және біздің қоғамға өз үлестерін қосқысы келеді. Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататынын дәлелдемелері жоқ адамдар ұлттық заңнамаға сәйкес азаматтығы жоқ адамдар деп танылады.

Заңсыз көші-қон

Көші-қон процестерін басқару саласындағы негізгі бағыттардың бірі ұлттық және халықаралық деңгейлерде жүзеге асырылатын заңсыз көші-қонға қарсы күрес болып табылады. Қазақстан Республикасындағы заңсыз көші-қонның себебі көбінесе көшіп-қонушылар мен жұмыс берушілердің еңбек заңнамасын бұзуымен, оның ішінде біліктілігі төмен шетелдік азаматтарды еңбек шартын ресімдемей және еңбек жағдайлары мен оған ақы төлеуді бұза отырып жұмысқа орналастырумен не жалдаумен байланысты. Бұл негізінен еңбекке пайдалану үшін Қазақстанның еңбек нарығына еңбекші көшіп-қонушыларды «жеткізетін» жосықсыз делдалдардың қызметіне байланысты. Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда белсенді маусымдық жұмыстар кезеңінде заңсыз еңбекші көшіп-қонушылардың саны жылына 300-400 мың адамға жетеді.

Шетелдік азаматтардың заңсыз көші-қоны және тіркелмейтін жұмысқа орналасуы Қазақстан экономикасына – еңбек қатынастары мәдениетінің құлдырауынан және еңбек нарығындағы адал бәсекелестік нормаларының жойылуынан бастап заңсыз көшіп-қонушылардың табыс салығын, еңбек қызметіне патент сомаларын төлемеуінен қазақстандық бюджет елеулі соманы толық алмауына дейін елеулі залал келтіреді. Заңсыз көшіп-қонушылардың өздері жалақы төлемеу немесе жалақыны уақтына төлемеу, жұмыс берушінің еңбек шартын жасауды бас тартуы, паспортты алып қою және мәжбүрлі еңбекке сіңіру, үстеме ақы төлемеу, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етпеу, өмір сүру жағдайларын қорлау, медициналық көмекке қолжетімділіктің болмауы, сырқаттану бойынша демалыстың ақысын төлемеу, ақылы демалыстың болмауы, негізсіз жұмыстан босату, физикалық және психологиялық зорлық-зомбылық, жеке бас бостандығын шектеу сияқты құқықтарының бұзылуына тап болады.

2020 жылы Қазақстан Республикасында көші-қон заңнамасын 20,5 мың бұзушы анықталды; заңсыз көші-қонның 12 арнасы анықталды және олардың жолы кесілді, ұйымдастырушылар мемлекеттік шекараны кесіп өту үшін жалған құжаттар әзірледі; 1,8 мың шетелдік азамат елден шығарылды. Бөтен құжаттар бойынша шекарадан өтудің 44 әрекетінің жолы кесілді. Шетелдік жұмыскерлерді тарту қағидаларын бұзғаны үшін 481 жұмыс беруші жаза алды.

2018 жылы Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 394-бабы бойынша заңсыз көші-қонды ұйымдастырғаны үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді (жаза түрлеріне қоғамдық жұмыстар қосылды). Қылмыстық топ жасаған заңсыз көші-қонды ұйымдастырғаны үшін 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделген. ТМД Мемлекет Басшылары Кеңесінің шешімімен қабылданған қылмысқа қарсы күрестің 2019-2023 жылдарға арналған бірлескен шараларының мемлекетаралық бағдарламасы шеңберінде адам саудасына қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шаралар іске асырылуда.

2018-2020 жылдар аралығында адам саудасына байланысты қылмыстардың алдын алу, болдырмау және оларға қарсы күрес жөніндегі іс-шаралар жоспары іске асырылды. Осы кезеңде адам саудасымен айналысатын 6 ұйымдасқан топтың қылмыстық әрекеті тоқтатылды. Өзбекстан мен Қырғызстаннан азаматтарды еңбекке пайдалану үшін әкелудің 2 арнасы және Катар, Индонезия, Бахрейн, Біріккен Араб Әмірліктері, Түркия және Корея Республикасына жыныстық пайдалану мақсатында Қазақстан азаматтарын әкетудің 7 арнасы жойылды.

«Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы» 2018 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес адам саудасына байланысты қылмыстар бойынша жәбірленуші деп танылған адамдар 2020 жылдан бастап ақшалай өтемақы алуға құқылы. Шетелдік азаматтардың келуі мен жұмысқа орналасуы үшін заңды арналарды кеңейту, рұқсат беру құжаттарын алу рәсімдерін оңайлату заңсыз көші-қонның алдын алудың тиімді шарасы болып табылады.

Көші-қон саясатының 2017-2021 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру барысында елдегі көші-қон режимін оңтайландыру, оның ішінде шетелдік азаматтарға көші-қон қызметтерін ұсынудың түсінікті және ашық жүйесін құру жөніндегі шаралар кешені іске асырылды. ҚР ІІМ-де жүргізіліп жатқан жаңғырту және жүйелі реформалар шеңберінде мемлекеттік көші-қон қызметтерін көрсетуді оңтайландыру бойынша шаралар қабылдануда.

Барлық облыстық қалаларда 2018-2019 жылдар кезеңінде көші-қон қызметтері орталықтары ашылып, еңбек патенттерін ресімдеу кезінде «бір терезе» қағидаты енгізілді. 2020 жылғы 1 қарашадан бастап еңбекші көшіп-қонушылар үшін құжаттарды ресімдеу функциясы халыққа қызмет көрсету орталықтарына берілді.

Заңсыз көші-қонды азайтуға бағытталған тиімді халықаралық шара реадмиссия институты, яғни Қазақстан аумағында заңсыз жүрген шетел азаматтарын олар келген елдердің аумағына қайтару болып табылады. Заңсыз келген көшіп-қонушыларды қайтару үшін құқықтық негіз құру мақсатында Қазақстан Республикасы 17 елмен, оның ішінде Батыс Еуропаның бірқатар мемлекеттерімен, Ресей Федерациясымен, Өзбекстанмен, Тәжікстанмен және Қырғызстанмен реадмиссия туралы келісімдер жасады.

Қос азаматтық фактілерінің жолын кесу, сондай-ақ заңсыз көші-қонға қарсы күрес үшін Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 26 наурыздағы № 306-VІ Заңымен 2019 жылғы 15 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы заңсыз көші-қонға қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім ратификацияланды.

Заңсыз көші-қонға қарсы күрес оның алдын алу жолында қажетті рұқсат беру құжаттарын алудың ашық және түсінікті рәсімдерін жасау және көшіп-қонушыларды болатын елде заңдастыру жолында артық бюрократиялық кедергілерден бас тарту арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасында көші-қон карточкаларын жою, көшіп-қонушылардың жұмысқа рұқсатты мен патенттер алуын оңайлату, көшіп-қонушылардың кейбір санаттары үшін тіркеуді алып тастау, көшіп-қонушылардың көші-қон заңнамасы және визалық көші-қон порталы арқылы қолданыстағы қағидалар туралы хабардар болуын арттыру бөлігінде жұмыс жүргізілуде.

Тұрақты емес мигранттардың құқықтық жағдайын жақсартуға олардың қабылдаушы елде заңды түрде қалу немесе өз еліне оралу құқығын қамтамасыз ете алатын тиімді құқықтық қорғау құралдарына қолжетімділігін арттыру арқылы қол жеткізуге болады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық көші-қон саясатындағы қауіпсіз, ретке келтірілген және заңды көші-қон туралы жаһандық шарттың басшылық қағидаттары мен мақсаттарын іске асыру. Қазақстан көшіп-қонушылардың шыққан, сондай-ақ олардың транзиті мен тағайындалған елі болып табылатындығына байланысты елдегі көші-қон саясаты көшіп-қонушылардың да, ел азаматтарының да құқықтары мен бостандықтарын сақтай отырып, көші-қон процестерінің реттелуіне, ретке келтірілуіне және заңды болуына бағытталған көпжақты және кешенді болып табылады.

2018 жылы Қазақстан Қауіпсіз, ретке келтірілген және заңды көші-қон туралы жаһандық шартқа (бұдан әрі – ЖІК) дауыс берген елдердің қатарына кірді Жаһандық көші-қон шартының ережелерін іске асыру тұрғысынан көші-қон заңнамасын жетілдіру, визалық режимді, шақыруды ресімдеу, келетін шетелдік азаматтардың келуі мен тіркелуі тәртібін оңайлату, визалық көші-қон порталын жаңғырту бойынша жұмыс жандандырылды. Бұл шаралар қауіпсіз, ретке келтірілген және заңды көші-қонды қамтамасыз етудің қажетті шарты ретінде ЖІК-де белгіленген мақсаттарды іске асыруға сәйкес келеді (атап айтқанда, 4, 5, 9, 12-мақсаттар).

Қазақстан қауіпсіз, ретке келтірілген және заңды көші-қонды қамтамасыз ету мақсатында халықаралық ынтымақтастықты нығайту жолында нақты қадамдар жасады: 2020 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Беларусь Республикасының Үкіметі арасындағы көші-қон саласындағы ынтымақтастық туралы келісім ратификацияланды және күшіне енді. 2021 жылы Қырғыз Республикасының Үкіметімен осындай келісім ратификацияланды (23-мақсат). Бұл келісімдер еңбекші көшіп-қонушыларды жіберетін және қабылдайтын елдердің өзара жауапкершілігін көздейтін Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде келісілген көші-қон саясатын қалыптастыруға жасалған қадам болып табылады.

2020 жылғы мамырда қазақстандық және шетелдік жұмыскерлер арасындағы ақы төлемдегі дискриминация еңсеру мақсатында орындау үшін Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне жұмыс берушілерді жұмыскерлерді бірдей еңбегі үшін бірдей ақы төлеумен ғана емес, сондай-ақ қандай да бір кемсітусіз, әкімшілік заңнамаға осы бұзушылық үшін жауаптылыққа тарту үшін негіздерді қоса отырып, бірдей өндірістік-тұрмыстық жағдайлармен қамтамасыз етуге міндеттейтін толықтыру енгізілді (17-мақсат).

ЖІК мақсаттарын іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасында адамдардың ішкі және сыртқы орын ауыстыруларын басқару ісіне цифрлық технологиялар белсенді енгізілуде. 2019 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан«Е-Visa» жобасын іске асыруда, оның аясында шетелдік азаматтар елшілікке жүгінбей-ақ «іскерлік», «туризм» және «емделу» санаттарындағы электрондық визаларды ала алады.2019 жылдың өзінде 26 мыңнан астам электрондық виза рәсімделді. Ішкі істер органдары мемлекеттік қызметтің 36 түрін көрсетеді, оның 30-ы немесе 83,3% - ы автоматтандырылған. Www.egov.kz «электрондық үкімет» порталында сондай-ақ Қазақстан Республикасы ІІМ Көші-қон қызметі комитетінің сайтында көші-қон мәселелері бойынша қажетті ақпараттық мәліметтер жарияланады (3-мақсат).

Еңбек қызметіне рұқсат алу және көші-қон саласындағы сыбайлас жемқорлықты төмендету рәсімдерінің ашықтығын қамтамасыз ету үшін 2020 жылдан бастап жұмыс берушінің шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алуға/ұзартуға құжаттар беруі толығымен онлайн, тек «электрондық үкімет» веб-порталы арқылы жүргізіледі.

Елде 30 күнге дейін болатын шетелдіктердің барлық санаттары үшін уақытша тіркеу заңнамалық деңгейде жойылды. Инвестор мәртебесі бар шетелдіктер тіркеуден босатылады, олар үшін визалардың қолданылу мерзімі 3 жылдан 5 жылға дейін ұзартылады. 2020 жылы қабылдаушы тұлғалардың өздерінде болатын шетелдіктер туралы Ішкі істер органдарын визалық көші-қон порталы арқылы Интернет желісінде 3 күн мерзімде хабардар ету міндеттемелерін сақтай отырып, барлық шетелдіктер үшін көші-қон карточкалары жойылды. ҚХР және Үндістан азаматтары үшін 72 сағаттық визасыз транзит орнатылды.

2018-2020 жылдар ішінде Қазақстанда көшіп-қонушыларды заңсыз әкелуге және адам саудасына байланысты қылмыстардың алдын алу, болдырмау және оларға қарсы күрес жөніндегі іс-шаралар жоспары іске асырылды. Сондай-ақ ТМД мемлекет басшылары кеңесінің шешімімен қабылданған қылмысқа қарсы күрестің 2019-2023 жылдарға арналған бірлескен шараларының мемлекетаралық бағдарламасы шеңберінде адам саудасына қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шаралар іске асырылуда (9 және 10-мақсаттар).

Қазақстан 103 мемлекеттің ішінде 2020 жылғы 12 маусымдағы Көшіп-қонушыларға COVID-19 әсері туралы бірлескен мәлімдемеге қол қойып, осылайша көші-қон проблемаларын шешудегі бірлескен халықаралық іс-қимылдарға өздерінің бейілділігін көрсетті. Мемлекет пандемия кезінде дағдарысқа қарсы тұрақтандыру шараларын, оның ішінде мемлекетаралық көлік қатынастарының тоқтатылуына байланысты елде тұрып қалғанкөшіп-қонушылардың құқықтарын қорғау шараларын қабылдады.

Қазақстан Республикасы Көші-қон процестерін реттеуді жетілдіру, көші-қон туралы жаһандық шарттың барлық 23 мақсатын елдегі көші-қон процестерін мемлекеттік басқару жүйесіне интеграциялау және көші-қон саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту жөнінде дәйекті шаралар қабылдауда.