Денсаулық

ТҮРКІСТАНДАҒЫ ТУБЕРКУЛЕЗ: АУРУЫН ЖАСЫРҒАН АРАМ ӨЛЕДІ!

«Қазақстан қан түкіріп тұр». Естеріңізде болса, кешегі тоқырау дәуірі саналатын 90-жылдардың ішінде баспасөз беттерінен осылай басталатын сөйлемдерді жиі-жиі көзіміз шалатын. Тіпті сол тұста, Қазақстанның ТМД мен Еуропа аймағында туберкулез кең таралған елдердің қатарына жататынын ресми мәліметтер де растайтын-ды. «Статистика бойынша, Қазақстанда жылына пәленбай мың адам өкпе дертіне шалдығады» деген деректер ашық жарияланып жататын. Сірә, содан да болса керек, билік бұл мәселеге атүсті қарамай, мемлекеттің байлығы – халықтың денсаулығын сақтауға шындап кірісіп еді. Білуімізше, бізге сол уақытта Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының туберкулезге қарсы «DOTS» атты стратегиясы кәдімгідей көмектескен. Және сол 1998 жылдан бері қарай аталмыш стратегия аясында Қазақстанда тәп-тәуір қарқынды һәм жүйелі жұмыс жүргізілді. Әрине, нәтижесін көзіміз көрді, құлағымыз естіді. Құрт ауруына шалдыққандардың қарасы әжептәуір кеміді. Мәселен, Дүниежүзілік экономикалық форумның жыл сайын жариялайтын Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингінде «Туберкулездің таралуы» көрсеткіші бойынша еліміз 2014 жылы 102-орында тұрса, 2015 жылы – 101-ші, ал былтыр 92-сатыдан табылып, позициямыз жақсарып-ақ қалыпты. Әйткенмен...

Әйткенмен, биыл жыл басынан-ақ Түркістандағы №4 арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталығында ем қабылдап жатқан 61 науқастың «особо опасный» дертті жұқтырып (оның жартысына жуығында аурудың ашық түрі анықталған – ред.), одан үш адамның көз жұмғаны туралы бұрқ ете қалған ақпарат бәріміздің көңілімізді су сепкендей басты. Білетіндердің сөзіне сенсек, бір қызығы, бұл мекемеде 9-11 қаңтар аралығында науқастарды кезекті медициналық тексеруден өткізген дәрігерлер 502 науқастың бастапқыда – жетеуінің, соңыра 61-інің өкпе ауруына шалдыққанын тайға таңба басқандай анықтағанымен, жарияға жар салып айта қоймапты. Тіпті облыстағы ақ халаттылардың өзінен жасырылған көрінеді. «Ел құлағы – елу» емес пе, аталмыш жағдай жайлы жұрттың бәрі хабардар болса да, жоғарыға «Мәселе осылай боп жатыр» деп, денсаулық саласына жауапты шен-шекпенділердің ешбірі құлаққағыс жасамағанға ұқсайды. Бұған дейін ОҚО-да орын алған ВИЧ, қырым-қанды безгегі сықылды оқиғалар кезінде сол заматта медицина қызметкерлерінің бәріне хабар берілетін. Олар шұғыл әрекетке көшіп, не істеу керектігін көп болып ақылдасатын. Байқауымызша, бұл жолы өңірдегі бас дәрігерлердің өздері құлақ кескендей күйде отырғандай. Туберкулез ойнайтын нәрсе емес қой. Жаппай туберкулезге шалдығып жатқан Түркістандағы орталықта ем қабылдап жатқандардың ішінде тек ОҚО-ның ғана емес, Қазақстанның өзге аймақтарының тұрғындары да бар ғой. Оларға қаншама туған-туыстары келіп-кетеді. Олардың да туберкулез жұқтырып, әрі қарай оны өз ауылдарына апарып таратып жүрмегендеріне кім кепілдік береді?! Демек, науқастардың туыстары да 24 аптаға дейін тексеруден өтіп, бақылауға алынуы, керек болса, профилактикалық ем алуы тиіс.

«Ештен кеш жақсы» демекші, ақыры ақпанның 22-сінде «Облысқа Денсаулық сақтау вице-министрі Алексей Цой келіпті, облыс әкімі жанынан штаб құрылыпты, Алматы қаласындағы Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығынан мамандар шақырылыпты, сөйтіп арнайы ведомствоаралық комиссия құрылыпты» деп естідік. Комиссияның жауаптылары сол күні-ақ Шымкенттегі Аймақтық коммуникациялар қызметінде брифинг өткізді. «Туберкулезді жұқтырған науқастар қазір басқа мекемелерге ауыстырылып, тиісті ем қабылдауда. Оларды бақылау күшейтілген. Барлық эпидемиологиялық емдер тағайындалды. Комиссия тиісті емдеу шараларын, әлеуметтік қызмет пакетін, емдеудің сапасы мен инфекциялық бақылау талаптарының қаншалықты сақталғанын бақылайтын болады», - деді А.Цой. Ал облыс әкімінің орынбасары Ербол Садырдың пікірі «Алдын ала жүргізілген тексеру қорытындысы бойынша пациенттердің флюорографиялық тексерумен толық қамтылмағаны, туберкулезді анықтау және емдеу алгоритмдері, дезинфекциялау тәртібі сақталмағаны, т.б. кемшіліктер анықталған. Қазіргі кезде диспансердегі 363 қызмет алушы қатаң бақылауға алынды. Олар бойынша да тереңдетіп зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бұл жөнінде облыс әкімі, облыс әкімдігі тарапынан бірнеше арнайы жиындар өткізілді» дегенге сайды.

Және осы жиында кемшіліктерге жол берген қызметкерлерге қатысты қызметтік тексеру тағайындалып, тексеру қорытындысымен тиісті шаралар қабылданатыны да айтылған-ды. Ертесіне Түркістандағы жаппай туберкулез жұқтырған орталық басшылары түгел жұмыстан қуылғанын Денсаулық сақтау министрі хабарлады. «Бұл әлеуметтік-медициналық мекемеде эпидемиологиялық ережелер мүлдем сақталмаған. Сол үшін залалсыздандыру жұмыстары жүргізіледі. Және осы жәйтке байланысты басшыларын да жұмыстан шығардық» деді Елжан Біртанов. Бәлкім, министр мәселені Түркістандағы орталық басшыларын қызметтен алумен шештім деп ойлайтын болар. Рас, кейінірек ОҚО әкімі Жансейіт Түймебаевтың төрағалығымен аудан, қала әкімдерімен және облыстық басқармалар басшыларының қатысуымен селекторлық мәжіліс өтіп, Түркістандағы арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталығындағы оқиғаға байланысты тиісті сала басшыларының атқарып жатқан жұмыстары тыңдалып, бұл жағдай әлеуметтік мекемеде орын алуына байланысты Жұмыспен қамтуды үйлесіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасының басшысы Әсия Темірбаеваға қатаң сөгіс жарияланды.

Өз кезегінде Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығы мамандары да мұқият тексеру жүргізіп, істің ақ-қарасын ажыратып беріпті. Олардың қорытындылары мен ұсыныстарына сүйенсек, Түркістандағы мекемеде туберкулез кеш анықталған және дерттің ондағы ем қабылдаушылар арасында таралу фактілері көпшіліктен жасырылған екен. Мұны бір деңіз. Екіншіден, облыстық психоневрологиялық диспансердің Сарыағаш қаласында психотуберкулез бөлімін ашу туралы шешімі әу бастан-ақ қате қабылданыпты, себебі онда инфекциялық бақылау шаралары сақталмаған. Үшіншіден, науқастардың жағдайы ауырлығына байланысты арнайы мамандардың кеңесі мен қосымша тексерулердің қажеттілігі туындаған. Алайда шалғай орналасуына орай облыстық психоневрологиялық диспансердің Арыс қаласындағы психотуберкулез бөлімінде оны жүзеге асыру мүмкін емес көрінеді. Бұдан бөлек мамандар Түркістандағы орталықта былтыр көз жұмған 23 науқастың (!) тек 10-ында ғана флюорограмма болғанын, оның 50 пайызында түрлі өзгерістер байқалғанымен, соңына дейін тексерілмегенін анықтапты. Яғни бұл мекемеде туберкулезді дер кезінде анықтау шараларының сапасы тым нашар деген сөз.

Жалпы, ведомствоаралық комиссия құрып, Түркістандағы туберкулездің түп-тұқиянын зерттеуге білек сыбана кіріскелі де екі айға жуық уақыт өтті. Не өзгерді? Медицинаның қара қазанында қайнап жүргендердің айтуынша, облыста орын алған туберкулезге қатысты ахуал әлі де оңала қоймаған тәрізді. Мәселенің қаншалықты, қай жерде қызу талқыланып немесе талқыланбай жатқаны әлі күнге бұлыңғыр екен. «Егер облыс пен республикадағы мамандардың шамасы жетпей, қауқарсыздық танытып жатса, неге Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымынан сарапшылар шақырмасқа?!» дейді олар. Біздіңше, дұрыс айтады, адам тағдыры, адам өмірі, адам денсаулығы кез келген амбициядан жоғары. «Темірбаеваның немесе Егізбаевтың айыбын ашқанымыз қалай болады?» деп өтірік ұялудың соңы орны толмас өкініштерге ұрындыруы мүмкін. Қазақстан үшін Темірбаеваның немесе Егізбаевтың беделінен гөрі қазақстандықтардың өмірі қымбат. Мәселен, наурыз айының басында «Астана» телеарнасы «Түркістандағы арнаулы әлеуметтік орталықта туберкулез жұқтырғандар саны тағы екеуге артып, 67 адамға жетіп отыр. Бұл мәліметті біздің арна тілшілеріне облыстық прокуратура өкілдері жазбаша хабарлады» деп ақпарат таратқан. Әйтсе де ұзынқұлақтың сөзіне сенсек, қазіргі таңда Түркістандағы орталықтың өкпе дертіне шалдыққан науқастары 105-ке (!) жеткен көрінеді. Сонда ондағы әлеуметтік қызмет алушылардың бестен бір бөлігі қан түкіріп отырғаны ма?

Бәлкім, дәл қазір Түркістандағы жағдай жалғыз Оңтүстік Қазақстан облысының ғана көкейкесті мәселесіндей көрінер. Бірақ, айтқан жерден аулақ, аталмыш арнайы әлеуметтік қызмет көрсету орталығындағы жұқпалы дертке шалдыққан науқастар және олармен қарым-қатынаста болған туған-туыстары ертең күллі Қазақстанға қауіп төндіріп жүрсе ше? Сондықтан туберкулездің тез тарайтын және аса жұқпалы дерт екенін ескеріп, тұтас қазақстандықтардың денсаулығының қауіпсіздігі үшін алаңдауға негіз бар.

Қара аспанды төндіріп отырған жоқпыз, бірақ бұл оқиғаны, түптеп келгенде, «ұлт қауіпсіздігіне төнген қатер» деп есептеуге болады. Демек, оны жұрттан жасырып-жапқаннан гөрі жағдайды ашық айтып, сол жұртпен ақылдасып, жұмыс істеген дұрыс шығар. Себебі ОҚО-дағы «ВИЧ оқиғасының» ұмытылатын уақыты болған жоқ қой. Не дейсіздер, дәрігерлер?

ОҚО-дағы ЕМДЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕ ТУБЕРКУЛЕЗ ЖҰҚТЫРҒАНДАР ҚАРАСЫ НЕГЕ АРТЫП БАРАДЫ?

«Өткен аптада ғана Түркістандағы ақыл-есі кемдерді емдейтін психоневрологиялық мекемеде 61 науқастың қауіпті дертке шалдыққанын айтқанбыз. Дерт тағы сол мекемедегі төрт науқастан табылып отыр» деп ақпарат таратты «КТК» телеарнасы.

Мұны Астанадан арнайы келген Денсаулық сақтау вице-министрі бастаған комиссия анықтаған. Күнгейдегі өзге де мекемелерді жіті зерттеген топ Төлеби ауданындағы Көксәйек ауылындағы психоневрологиялық мекемеден де 7 адамның туберкулезбен ауыратынын анықтапты. Ал, Шымкенттегі мекемеден 2 емделушінің жұқпалы ауруды жұқтырғанын білген дәрігерлер дабыл қағып, «Енді жаппай өзге де әлеуметтік нысандарды тексеру қажет» дейді.

Мұхан Егізбаев, ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының басшысы:

- Білім беру басқармасында осындай 22 объекті бар. Осыларды да түгелдей тексеру мақсатында флюроаппаратты қойып, тексеруден өткізуді бастаймыз.

Науқастар Тәшкен жағалап жүр

Жерлестеріміздің біразы бүгіндері шет елге барып емделуді жөн санайды. «Havard Medical International» ұйымы келтірген дерек бойынша қазақстандықтар өзге елде ем қабылдау үшін жылына 200 миллион долларға дейін қаражат жұмсайды екен. Бұл – клиниканың құнын қалтасы көтеретінер. Ал, ондай мүмкіндігі жоқтар көрші Тәшкеннің дәрігерлеріне жиі баратынды шығарыпты.

Неге олай? Отандық дәрігерлердің біліктілігі қашан да назарда. Әсіресе, БАҚ-тың қарауылына қашан да ілігетін ең алдымен осы дәрігер мен мұғалім. Қит етсе солардың «айыбын ашуға» шебер боп алдық. Қазір кез келген журналист науқасты қалай емдеу керек екенін сол ақ желеңділердің өзінен артық біледі. Дәрігерлердің біліктілігін осыдан біраз бұрын Сенат төрағасы Қасымжомарт Тоқаев та қатты сынаған болатын. 2006 жылғы Шымкенттегі ВИЧ індетінен соң онсыз да оңбай тұрған адам тәні инженерлерінің абыройына мүлдем көлеңке түсті. Осыдан болар қазақстандықтардың көбі өз жерлестеріне сенуден қалып, шет елден шипа іздеп жүргені. Әсіресе Қазақстанның оңтүстігінде көрші жатқан Өзбекстанның астанасына барып ауруын емдететіндер көбейген. Жуырда сол жаққа барып келген бір танысым ала тақия киген ақ халаттылар да бағаны аспандатып жібергенін айтты. Әсіресе «Қазақстаннан келдім» дегенді естігенде ерекше қуанады екен. Қасымыздан аққан судың қадіріне жетпей жүрміз бе әлде шынымен Тәшкеннің дәрігерлері мықты ма? Осыны саластыра отырып талдап беруін біз ғұмырының басым бөлігін сол жақта дәрігер дайындаумен емдеу ісін қатар алып, соңғы он жылда Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтика академиясында ұстаздық етіп жүрген профессор, медицина ғылымының докторы Рысхан Тәжімұратовтан сұрадық.

– Ең алдымен Ташкент пен Шымкентті салыстыруға болмайды. Ташкент – бір мемлекеттің астанасы. Ал, Оңтүстік Қазақстан бір елдің облысы. Қай мемлекет болмасын өз астанасына қаражатты көбірек жұмсайды. Ташкенттің мемлекет қарамағындағы клиникаларының жабдықтары жақсы. Ғылыми жетістіктер де сонда шоғырланған. Бірақ ондағы маманның бәрі бірдей мықты деп айта алмаймын. Олардың ұтатын жері – науқасқа деген мәмілесінде. Өзағаңдар табиғатынан мүләйім сөйлейтін халық қой. Ал, науқас дегенің аурудан жүйкесі жұқарған жан. Оларға жылы сөздің өзі кейде ем болады. Оның үстіне ақша төлеймін деп тұрған адамды Құдасындай қарсы алып, барынша жақсы қызмет етуге тырысады. Біздің жерлестердің сол жаққа жиі баратынының ең басты себебі де сол. Біздің оңтүстікте де медицина жақсы дамыды. Осыдан он жыл бұрынғымен салыстырғанда жер мен көктей. Білікті мамандар да бар. Бірақ біздің мамандарға науқасқа деген қарым-қатынас мәдениеті ақсаңқырап тұр. Науқасты өз жақыныңдай жақсы көру керек. Ол дәрігерге сенуі керек. Сонда барып, дәрігердің беделі де артады, емі де қонады. Алдыңа келген адамға салақұлаш тізім беріп, сан сынамаларды тапсыру үшін бірнеше зертханаға сандалта берсек бізге кім сенеді? Онсыз да ауырып, жүйкесі жұқарып тұрған науқас бізді жек көрмегенде қайтсін,-дейді профессор.

Рысхан Тәжімұратұлының пікірінше, Оңтүстікте маман даярлау мәселесі де ақсап тұр. Үш миллионға жуық халқы бар өңірге жоғары буын дәрігерлер тапшы. Кадр даярлауда да біраз шаруаны сұрыптан өткзу керек. Ең алдымен дәрігер даярлайтын жоғарғы оқу орындарының ұстаздары ғылымды тәжірибемен қатар алып жүретін маман болуы керек. Бізде өкінішке орай, бұл жағы шектеулі. Біздің ауруханаларда барлығын бас дәрігер шешеді. Оның рұқсатынсыз медициналық ЖОО-ның бірде бір мұғалімі ауруханаға кіре алмайды, ота жасауды айтпағанда. Ғылыммен тәжірибенің байланысы нашар деуімнің себебі де осы. Медицинасы бізден де дамыған елдерде емдеу ісіне ғалымдар аралсады: ғылым докторлары, профессорлар. Науқасқа қандай ем қолдануды да солар шешеді. Әрі оның нәтижесіне жауап беретін де солар. Ғалым дегеннен шығады. Бізде қазір көптеген аурухананың басшылары ғылым кандидаттары, тіпті ғылым докторы. Бірақ олар үшін бұл «қосымша қонақ» қана. Өйткені қызметінен айырылып қалса оқу орындарына барып дәріс беруге болады. Ал, олардың бұл ғылыми атақты қандай жолмен алғаны Аллаға ғана аян.

Қазақстанның медицинасын алда тағы бір өзгеріс күтіп тұр. Парламент елдегі емханаларды бизнесмендерге беруді қарастырып жатыр. Осы туралы Рысхан Тәжімұратұлының да пікірін сұрадық.

– Меніңше, бұл жаңсақ шешім. Денсаулық сақтау саласы тура зейнетақы қорының кебін кимесе болғаны. Әу баста мемлекеттік болып, сосын оны жекеге беріп, сосын тағы да кері қайтарып алды. Енді тағы да жеке кәсіпке бермекші. Бұл бастама да солай аяқталуы мүмкін. Жекенің қолына беріп алып, бірер жылдан соң мемлекет қайтарып алуы әбден мүмкін, -деген профессор сөзінің жаны бар сияқты.

Алдымен, бұл артық шығынға ұшыратуы мүмкін. Өйткені емдеу мекемелерін кәсіпкерлерге беру үшін арнайы комиссия құрылады. Олардың жұмысын қамтамасыз ету керек. Жекеге берілген соң кәсіпкер әр науқасты клиент көре бастайды. Ал «әрқашан да клиенттікі дұрыс» деген қағида біздің қоғамға келгенімен оның мәдениеті әлі жетіле қойған жоқ. Қолына емдеу мекемесі тиген кәсіпкер оны бизнесіне айналдырары айтпаса да түснікті. Осы тұста ең қауіптісі – кадр бизнесі. Екінші мәселе, қолдан қолға өтіп жүргенде кей жабдықтардың «жоғалып қалатыны» бар. Оның орнын толтырамын деген кәсіпкер қызмет ақысын өсіруге тырысады. Ақшасы барлар жоғарыда айтқанымыздай онсыз да шет елге барып емделіп жүр. Ал, оған шамасы келмейтіндер ше?

Қазір «тегін емделген денсаулықтың қадірі болмайды» деген пікір мәтелге айнала бастады. Қош делік. Қазір білікті мамандар онсыз да жекеменшік клиникаларға кетіп қалып жатыр. Ал, салаға енді келіп, осы бағытта биіктерді бағындырғысы келетін жас мамандар үшін мемлекеттік емдеу мекемелері тәжірибе жинақтау алаңына айналып отыр. Сонда, қарапайым халық қайда барып емделмек? Ұшы жоқ, шырмалған шеңбер. Ұлт денсаулығы - мемлекеттің басты стратегиялық нысаны болуы шарт. Сондықтан бұл салаға ерекше көңіл бөлінуі керек. Медицина сапасы жекеменшікке өткеннен ұлт денсаулығы жақсара ма? Оның нәтижесін бірер жылда көреміз.

Бекжігіт МӘУЛЕНОВ

Қазақстандықтардың ажалы қай аурудан?

Қазақстан халқының санын өсіре алмай отырсақ, қырсық қылғандай аурулар да біртіндеп жасарып барады. Халықты өлімге алып келетін факторлар көбейе түсті. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, қазақстандықтардың ажал құшуына жиі себепші болатын 5 фактор бар екен. Сарапшылар пікірінше, осы аталған сырқаттар күтілген өмір ұзақтығын 8 жылға дейін қысқартады. Олар қандай? Саралап көрейік.

Ең біріншісі – жүрек-қан тамырлары аурулары. Еліміздегі өлім-жітімнің 26%-ы осы себептен орын алады. Жүрек-қан тамыры аурулары әлемнің көптеген дамыған елдерінде денсаулық сақтаудың басты проблемаларының біріне айналып отыр. Ол көбіне ересек адамдарды не мүгедектікке шалдықтырады, немесе өлімге әкеліп соқтырады. Жалпы өлім-жітімнің 52 пайызын жүрек-қан тамыры аурулары құрайды. Еуропада жыл сайын осы ауру салдарынан шамамен 3 миллион адам қайтыс болса, Ресейде 1 миллион адам, ал Қазақстанда 80 мың кісі осы аурудан көз жұмады. Жүрек-қан тамыры ауруларына әкеліп соқтыратын басты себептер қандай? Басты себеп адамдардың өз денсаулығына көңіл бөлмеуінен десек, сонымен қатар жағымсыз экологияның да салдары жетерлік. Әсіресе, соңғы жылдары инфаркт пен инсульттен болатын өлім тым жиілеп барады. Оның негізінде, атеросклероздан басқа, адамдардың жүйке жүйесінің шаршауы, олардың дәрменсіздікке ұшырап, депрессияға түсуі жатыр.

Қатерлі ісік – 13%. Бұл – саркома (лат. cancer, carcіnoma және грек. karkіnos – шаян, краб) – тіндердің айналасында өсіп, олардың қызметін бұзатын ісіктер. Осы ісіктердің жайылуынан организмде метастаз процесі басталады. Ісік тарамдалып, айналасы шаянның аяғы сияқты болғандықтан рак деп аталған. Қатерлі ісіктің неден пайда болатыны белгісіз болғанымен қандай жерде, қандай сыртқы факторлар әсер ететіндігі зерттелген. Ол аяқ астынан пайда болмайды, оның өсуіне әр түрлі ұзаққа созылған патологиялық жағдайлар, мысалы, мезгілінде емделмеген, ұзақ уақыт жазылмай жүрген жара (ішек-қарын жарасы, тері, жатыр жаралары, т.б.) себеп болады. Қатерлі ісіктің биологиялық ерекшелігі сол – адам біраз уақытқа дейін ауруын сезбей, ісіктің көлемі 5 см-ден асқанда ғана ауырсына бастайды. Ісік өсіп, жайылған кезде адамның ең маңызды органдарын зақымдап, олардың қызметін тежейді. Емі – ісікке жасалатын хирургиялық операция, ультра-сәулемен күйдіру, химиялық терапиялық заттар және гормондар қабылдау.

Жарақаттар – 11%. Жарақат әр түрлі болады (денеге бөгде заттық кіріп кетуі, не кесіп кетуі, тістің орны, оқ тию т. б.). Дене жарақаттанғанда сүйек, қан тамырлары мен нервтер зақымдануы мүмкін. Жарақаттың ауыр-жеңілдігі (әсіресе басқа, кеуде мен ішке түскен жарақат қауіпті) оның қай жерде екендігіне, үлкен-кішілігіне, сондай-ақ қаншалықты ластанғанына, қанның қанша кеткеніне байланысты. Тез жазылып кетуі үшін оны алғаш рет дұрыс таңудың маңызы зор. Егер мүмкіндік болса, медицина мекемесіне барып, сіреспе ауруына қарсы ектіріп, жарасын таңдыру қажет. Егер жапан далада жарақаттанған адам жарасын таңатын арнайы ештеме табылмаса, онда отқа киіз немесе шүберекті күйдіре қақтап барып, жара бетіне салады да, жақсылан таңып тастайды. Біздегі өлімге себепші болып отырған жарақаттардың ішінде көлік апаты кезіндегі ауыр жаралану жиі кездеседі екен.

Миокард инфаркты – 5,5%. Миокард инфаркты дегеніміз – коронарлы қан айналымы жетіспеушілігінің әсерінен жүрек бұлшық етінде бір немесе бірнеше ишемиялық некроз ошақтарының пайда болуымен сипатталатын жүректің жедел ишемиялық ауруы. Миокард инфарктының туындау себептері – шамадан тыс тамақтану, тамақ рационының дұрыс болмауы, қимыл-қозғалыстың жеткіліксіз болуы, гипертоникалық аурулар және темекі тарту сияқты жағымсыз әдеттер. Миокард инфаркты соңғы жылдары өршіп, әсіресе жас буын мен орта жастағы азаматтар жиі ұшырайтын болды. Әйелдерге қарағанда ер адамдарда көп кездеседі. Инфаркт проблемасы әлі толық шешілген жоқ және бұл аурудан өліп кетушілердің саны барған сайын өсіп отыр.

Босандыру және бала өлімі – 3,6%. Елімізде бір тәулікте 800-ге жуық бала дүние есігін ашады.

Жалпы, еліміздегі жас қыздардың 30 пайызының ғана денсаулығы қанағаттанарлық деңгейде екен. Ал қалған 70 пайыз қаракөз қыздардың денсаулығында кінәрат барын мамандар жоққа шығармайды. Болашақ аналардың денсаулығында кездескен мұндай сырқаттардың құрсақтағы сәбиге де өз әсерін тигізетіні анық. Сондықтан, өмірге ұрпақ әкелетін аналар өз денсаулығына асқан жауапкершілікпен қарауы керек. Ана мен бала өлімі қанша азайды десек те, бәрібір адам өліміне себепші фактордың бірі ретінде қалып отыр.