Жиынға Түркістан облысы ҚХА жанындағы Ақсақалдар кеңесінің төрағасы Созақбай Әбдіқұлов, Сауран ауданы әкімінің орынбасары Серік Сәдібаев қатысты. Кездесулерде өңірдегі этносаралық қатынастарға қатысты өзекті мәселелер талқыланды. Қатысушылар өздерін толғандыратын сұрақтар қоюға және толық жауаптар алуға мүмкіндік алды.
Атап айтқанда, қоғамдағы тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтаудағы қоғамдық құрылымдар мен діни көшбасшылардың рөлі, отбасылардағы, оқушы және жұмысшы жастармен тәрбие және профилактикалық жұмыстың маңыздылығы және т.б. талқыланды. Ғалым Шойкин этносаралық келісім мен ел бірлігін одан әрі нығайту үшін мемлекеттік органдар мен этномәдени бірлестіктер өкілдері арасындағы ашық өзара іс-қимылдың маңыздылығын атап өтті.
Қазіргі таңда Сауран ауданында 10-нан астам этнос өкілдері тату-тәтті өмір сүріп келеді. Этнос өкілдері бір шаңырақ астында тірлік қылып, ауданның әлеуметтік-экономикалық дамуына өз үлестерін қосуда. Тарихи топырақта бой көтерген Сауран ауданының құрылғанына да 3 жылдан аса уақыт өтті. 2021 жылдан бастап, өзбек этно-мәдени бірлестігімен қатар, Ассамблея жанындағы «Ақсақалдар кеңесі», «Аналар кеңесі», облыстық «Қоғамдық келісім» мекемесінің аудандық филиалы құрылып, этносаралық татулықты нығайтуда белсенді жұмыс атқарып келеді.
Қазақстанда қоғамдық келісімді қалыптастыру мәселесі елдің көпұлтты болмысымен түбегейлі тығыз байланысты. Ал өзіндік ерекше, көп бағытты және кейде өзара шектелетін мүдделері бар әр түрлі топтарды бір бүтінге біріктіру - өте күрделі міндет. Әдетте, бұл процесс ұлттық өзін-өзі тану жағдайындағы белгілі бір қиындықтармен, этно-ұлтшылдық сезімдердің мерзімді көріністерімен бірге жүреді.
Әмбебап механизм жоқ, оның арқасында белгілі бір идея негізінде азаматтық ұлт қалыптастыруға болар еді. Әр мемлекет өз мемлекетінің этникалық құрамына, тарихи -аумақтық ерекшеліктеріне, заңнамалық нормаларына, стратегиялық және идеологиялық принциптеріне назар аудара отырып, этнополитика мәселесін шешеді. Қоғамдағы тұрақтылықтың негізгі шарты - әр түрлі этностардың мүдделерін үйлестіруді жүзеге асыру әлеуметтік тұтастықтың бұзылуына әкелмейді және ұлтаралық шиеленістің көрінуіне ықпал етпейді. Жалпы, ұлтаралық шиеленістің болуы әрқашан ашық қақтығыстарға әкелмейді, сондықтан бұл құбылыстың факторларын уақытында болжап, алдын алу қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, қоғамдық келісім мен ұлттық бірлік қоғамдағы азаматтық бейбітшілікті сақтаудың ең оңтайлы әдісі ретінде мемлекет пен оның институттарының белсенді ынтымақтастығы жағдайында мүмкін болады. Қазақстан үшін қоғамдық келісімді сақтау мен ұлттық бірлікті нығайту саласындағы негізгі институт - Қазақстан халқы Ассамблеясы. ҚХА бейбітшілік пен рухани келісім принциптерінің дирижері ретінде бүкіл Қазақстан бойынша көптеген этномәдени бірлестіктердің қызметін біріктіреді.
Бүгінде республикада 367 этномәдени бірлестік аккредиттелген, оның ішінде 14 республикалық. Жалпы алғанда, бүкіл ел бойынша 43 этностың 1025 этномәдени бірлестігі жұмыс істейді. Қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделі, «әртүрлілікте бірлік» принципіне сүйене отырып, қазірдің өзінде елде де, одан тыс жерлерде де жеткілікті түрде қайталанатын бренд болып табылады. Бұған көп күш пен мемлекеттік бағдарламалық құжаттар бағытталды.
Көп ұлтты қоғамдағы диалогтың табысы кешенді шаралар мен идеологиялық конструкцияларды әзірлеу мен енгізуді қамтамасыз етеді. Осыған байланысты қоғамдық келісімнің моделі мемлекеттің республиканың барлық этностарымен қарым-қатынасын анықтайтын және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеудің, ұлттық мүдделерді қорғаудың, әріптестік қарым-қатынастың демократиялық принциптеріне негізделуімен анықталады.
Мемлекетіміз егемендік пен татулықтың, бейбітшілік пен келісімнің төртінші онжылдығына аяқ басты. Егемен Қазақстан Республикасының қара шаңырағында 130-дан астам ұлт пен ұлысты, 18 конфессия өкілдері өмір сүреді. Олардың ортақ мәмілеге келуі, бірлікте өмір сүруі ел ертеңі үшін аса маңызды. Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап, этносаралық және конфессияаралық келісімді нығайту басты мақсаттарының бірі болды. Барлық азаматтардың мүдделерін қорғауға елдің негізгі заңы – Конституция кепілдік береді. Сондай-ақ біздің елімізде діни сенім бостандығына кепілдік берілген және дін мемлекеттен бөлінген.
Еліміздегі барлық этностар өздерінің ұлттық тілі мен әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, мәдениетін дамытуға деген ұмтылысын, ынтасын байқап, еліміз барлық қажетті жағдайлармен қамтамасыз етіп қана қоймай, ұдайы қолдап отырады. Мемлекеттік саясат елімізде нәсiлдiк, этникалық, тiлдiк, дiни және өзге де белгiлерiне байланысты кемсітуге жол бермеy туралы нақты ұстанымда екендігін айта кеткен жөн. Яғни, еліміздегі барша ұлттың өкілдері теңдікте өмір сүріп жатыр деуге болады.
Ел тәуелсіздігінің баянды болуының бір тетігі мемлекетіміздің 30 жылдан бері жүргізіп келе жатқан этносаясатымен тығыз байланысты. Осы уақыт аралығында әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан елдер қатарына қосылу мақсатында ел дамуының стратегиялық бағыттарын қалыптастырды. Еліміздің өркениетті елдер қатарына қосылуы, мемлекеттің тұрақты дамуымен және өз кезегінде ел ішіндегі ұлтаралық бейбітшілікті қамтамасыз етуімен тікелей байланысты. Ал мұндай мақсатқа жету үшін қазақ қоғамының мемлекеттілігі мен саяси тұрақтылығының басты тұғыры – этносаралық үйлесімділік пен келісім.
Ұлтаралық тыныштықты қамтамасыз ету, береке мен бірлікті ұстап қалу үшін 1995 жылдың наурыз айында әлем елдеріне үлгі болып отырған, этносаралық татулық пен тұрақтылықтың үздік көрінісі – Қазақстан халықтары Ассамблеясы құрылған еді. Сол уақыттан бастап, Ассамблея біздің ортақ үйіміз – Қазақстанда шынайы достықтың мекені етіп келеді. Ассамблея ұлттық-мәдени бірлестіктерді, кіші ассамблеяларды біріктіріп, олардың жұмысын үйлестіре отырып, мемлекеттің ұлттық саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруда. Қазақстан халқы Ассамблеясы бүгінгі таңда қоғамдағы топтастырушы және біріктіруші күшке айналып отыр. Ол мемлекеттің ұлттық саясатының өзекті міндеттерін шешуге белсенді түрде атсалысады. Саяси оқиғалар мен жағдайларға сараптама әрі болжам жасай отырып, қоғамдық келісім мен татулықты сақтауды қамтамасыз етудің жолдары бойынша өздерінің нақты ұсыныстарын жасап отырады.
Тарих сахнасында ұлтаралық келісім мен дінаралық келісімнің бұзылуынанан көптеген мемлекеттер жоқ болып кетіп, мемлекеттік дәрежелерін жоғалтып алған жәйттер өте көп кездеседі. Басқа да мемлекеттерде қоғамдық бірліктің қозғаушы күші түрлі ұлттар мен ұлыстарға қысымдар жасалып, тілі мен дініне, салт-жоралғыларына, мәдениетіне қарсы әрекеттер жасап, ұлттың бұзылуына себепкер болуда. Дәл қазіргі таңда мемлекетіміз бұндай жағдайларға жол бермей, қайта дамуына барынша көмек беруде. Толеранттық сана, пікір саясат саласы болсын, әлеуметтік ортада қалыптасты.
Ел аумағында тұрып жатқан ұлт пен ұлыстардың бірлігін нығайту мақсатында – Қазақстан халқының бірлігі күні тойланады. Тәуелсіз Қазақстанда мейрам 1996 жылдан бастап тойланады. 1 мамырды Қазақстан халқының бірлігі күні деп жариялау туралы бұйрыққа Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 1995 жылдың 18 қазанында қол қойып, Еңбекшілер күнін тойлаудан бас тартты. Бұл күні Қазақстан Республикасында тұратын халықтарды бірлікке, ынтымаққа ұйытатын мерекелік шаралар өткізіледі.
Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев: «Этносаралық және конфессияаралық келісім – біздің баға жетпес қазынамыз. Біз мемлекеттің болашағы үшін ішкі тұрақтылық пен жалпыұлттық бірлікті сақтауға және нығайтуға міндеттіміз», – деп атап көрсеткен болатын. «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – елдің өркендеуінің берік негізі» атты Қазақстан халқына Жолдауында. Байқағанымыздай ұлттар мен ұлыстардың дамуын, мәдениетін, тілін, дінін сақтау революциялық жолмен емес, эволюциялық жолмен даму қажет екендігін сөзге тиек етті.
Қазіргі Қазақстан – көпмәдениетті, көпэтносты және поликонфессиялық мемлекет, онда конфессияаралық және этносаралық келісімді нығайту азаматтық қоғам тұрақтылығының негізгі факторларының бірі болып табылады. Маңызды бағыттарының бірі этносаралық және конфессияаралық келісім үлгісі болып табылатын көреген ішкі саясатының арқасында Қазақстан бүкіл әлемге танылды. Елімізде егеменді дамудың алғашқы күндерінен бастап конфессияаралық және этносаралық келісімді нығайту мәселесі басымдыққа ие болды. Бүгінгі таңда Қазақстан этностық бірегейлікті сақтай отырып, барлық этностардың тең мәдени дамуы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ететін қағидаттарға негізделген этносаралық және мәдениетаралық өзара іс-қимылды білдіретін қоғам болып табылады. Қазіргі әлем этникалық мәдениеттердің өзара әрекеттесу және өзара әсер ету теориясы болып табылатын жаһандану ықпал ететін этностардың интеграциясы, консолидациясы процестерімен сипатталады. Қазақстанның қазіргі этнореалиялары үшін этнобірлесу процестерінің ең үлкен маңызы бар, олар үш негізгі түрге бөлінеді: консолидация, ассимиляция, этносаралық интеграция. Этносаралық және конфессияаралық қатынастарды зерттеу үшін аккультурация процесі маңызды, өйткені ол ассимиляциядан айырмашылығы этникалық бірегейлікті сақтайды. ХХІ ғасырда этникалық өзіндік сананың өсуі, этномәдени бірегейліктің қалыптасуы сияқты объективті, табиғи процестер дамыды. Қазіргі Қазақстандағы этномәдени бірегейлік процесі қоғамдағы сол немесе басқа этностардың рөлінің артуы, оны басқа этностардан ерекшелендіретін ерекше белгілерді іздеумен сипатталады. Діни руханияттың жаңғыруы жағдайында дін этномәдени бірегейлік факторы болып табылады. Қазіргі қазақ қоғамында этномәдени бірегейліктің факторлары республикада тұратын этностардың ислам, христиан және басқа да діни сенімдері болып табылады.
Қазіргі қазақ қоғамының маңызды белгілерінің бірі – этностардың менталитетінде көрініс тапқан этникалық мәдениеттер мен құндылықтардың сан алуандығы, олардың мәдени ерекшелігі, ұлтаралық келісім. Әртүрлі мәдениеттердегі құндылықтар ерекше сипатқа ие, нәтижесінде жалпы адамзат үшін әмбебап мәдени кодты білдіру мүмкін емес, оларды бөлек талдау ғана қоғам үшін де, ғылым үшін де пайдалы болады. Тұлғалық қасиеттерде көрінетін негізгі рухани негізсіз, адамның қатысуынсыз рухани мәдениет те, оның құндылық негізі де ұзақ уақыт бойы сақталып, өмір сүре алмайды. Рухани мәдениеттің өміршеңдігі материалдық мәдениетпен салыстырғанда әлдеқайда ұзағырақ, ол сыртқы әсерге ұшырағандықтан өте тез «жарамсыз күйге» түседі. Рухани мәдениет мәдениеттің ішкі әлемін білдіретіндіктен, әлдеқайда ұзақ сақталады, өйткені ол Адам өзіне қабылдайтын сыртқы әсерлерден қорғалған, содан кейін өзі арқылы өтіп, мәдениеттің сыртқы әлеміне жобалайды. Рухани жаңғыру – қазіргі қазақстандық қоғамның маңызды бағыты, өйткені руханиятсыз адам өмірінің мән-мағыналық факторларын бағалаудың, ұрпақтар арасындағы байланысты орнатудың, мәдени дәстүрлер мен құндылықтардың сабақтастығын сақтаудың нақты мүмкіндігі жоқ. Әрбір этностың рухани құндылықтарының рөлі және оларды сақтаудың демократиялық қоғам құру мен мемлекеттің гүлденуі үшін маңызы көптеген ұлы ойшылдардың нысанасына айналды. Тарихи даму ағымында ұсынылған рухани құндылықтар әр этностың менталитетінде өз көрінісін табады. Дін – мәдениеттің рухани-адамгершілік құндылықтарының негізгі қайнар көзі. Онда адам өзінің болмысы мен тағдырының негізгі мәселелеріне, жоғары экзистенциалдық мәндер мен құндылықтарды жүзеге асыруға бұрылады. Адам әлемге, оның тәртібі мен құпиясына қосылу мүмкіндігін алады, оның жалпы контексіне, байланыстарының мазмұнына енеді. Дін – мәдениеттің маңызды тірегі. Бүкіл адамзаттың дамуындағы рухани іргетас ретіндегі діннің рөлі арта түскені анық.
Дін әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде мәдениеттің гуманистік миссиясын орындайды. Посткеңестік кеңістікте мәдени бірегейлікке ие болу жағдайында дін әлеуметтік интеграцияның құралы ғана емес, сонымен бірге әлемді игерудің ерекше тәсілі болып табылады. Дін ғылымға қарағанда адамға түсінікті, оның нақты адами мәселелеріне жақын, жүрегіне, сезіміне сөйлейтін, моральдық-этикалық көңіл-күйді байланыстыратын тілде сөйлейді. Бұл тұрғыда қоршаған шындықтың, дүниенің рухани-практикалық дамуы ұсынылып, мәдениеттің құндылық-семантикалық бірлігінде көрініс табады. Мәдениетте қалыптасқан құндылықтар жүйесі халықтың ұлттық-мәдени болмысының маңызды шартына айналды. Рухани-адамгершілік құндылықтардың ең бай материалы адамның өзін-өзі таныту және рухани мүмкіндіктерін беру құралы болып табылатын поэзия, эпос, тіл, ауызекі халық шығармашылығы, т.б. Этностың рухани құндылықтары ғасырлар бойғы жасампаздық пен жасампаздық қызметінің нәтижесі. Рухани мәдениет әрбір адамның ішкі дүниесін және оның рухани құндылықтарды жасаудағы қызметін білдіреді, оған ғалымдардың, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің, заң шығарушылардың еңбектерін жатқызуға болады. Рухани қызмет өнімдері немесе рухани құндылықтар — кітаптар, кенептер, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, ауызша поэзиялық өнер және т.б. қазіргі қазақтардың діни синкретизмін көрсетеді. Рухани мәдениет қоғамдық сананың әртүрлі формалары арқылы көрінеді және өнерде, әдеби, сәулет және басқа да ескерткіштерде, адам қызметінің нәтижелерінде бейнеленеді. Мақал-мәтелдер, сөз және халық даналығының басқа да үлгілері рухани мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып, өмір динамикасына сәйкес келетін дүниетанымның қайталанбас қабілеттері мен тұтастығын сипаттап қана қоймай, адамға мақсатты түрде әсер ететін, қоғамда үлкен рухани-адамгершілік әлеует алып, құндылық бағдар құралы ретінде әрекет етеді. Қазіргі заманның басты мәселелерінің бірі – Қазақстанда тұратын этностардың жаңа руханиятын тәрбиелеу және қалыптастыру.
Қазіргі Қазақстандағы көпмәдениетті білім беру өскелең ұрпақты толеранттылыққа, басқа этностардың, оның ішінде діни топтардың мәдени құндылықтарына құрметпен қарауға тәрбиелеуге ықпал етуі тиіс. Қазіргі жағдайда Қазақстан этностарының рухани келісімі мен мәдени бірлігінің мызғымас рухани негізі қандай құндылықтар, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жүйесі болып табылады деген сұрақ өзекті бола түсуіне байланысты этностардың бай мәдени мұрасын дамыту қажеттілігі туындауда. Әрбір мемлекеттің дамуы қоғамдағы саяси және діни тұрақтылықты қажет етеді. Тәуелсіздік алған кезде қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін қоғамдағы этносаралық келісімді сақтау маңызды болды. «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деген даналық сөз халқымыздың ежелден бірлікті басты байлық деп мойындағанын дәлелдейді. Қоғамдағы ұлтаралық келісім мен достықты сақтау мен дамыту үшін құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясы бүгінде тәуелсіз мемлекетіміздің барлық жетістіктерінде ерекше орын алатындығын атап өткен жөн.
Қазақстанның ұлтаралық қатынастар саласындағы өткені, бүгіні мен болашағы Қазақстан халқы Ассамблеясымен ажырамас. Тәуелсіздік алғашқы жылдарынан бері Ассамблеяның жұмысы елді біріктіріп, халықты біртұтас қоғам ретінде қалыптастырды. Бүгінгі таңда оның қызметін БҰҰ мен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы сияқты әлемдегі ең ықпалды халықаралық ұйымдар мойындады. Бейбітшілік пен келісімді сақтау мемлекеттік саясат үшін этникалық дінаралық, аймақтық қақтығыстар түріндегі қауіп-қатерлер жағдайында ерекше маңызды екенін мойындау керек. Ұлттың тұтастығын сақтауда қоғамдық келісімге, саяси-идеологиялық құндылықтарға назар аударған жөн. Қоғамдық келісімнің қалыптасуы қазақстандық қоғамның көпұлтты табиғатымен тығыз байланысты.
Бүгінде Қазақстан - жүзден астам этникалық топтан тұратын 20 миллион халқы бар мемлекет. Жалпы, көпұлтты еліміздегі тарихтың сын сағаттарындағы ұлтаралық келісімнің тұрақтылығы, ең алдымен, жергілікті халықтың ұлттық ерекшелігінде жатыр. Тәуелсіздік алған жылдардан бастап этносаралық және дінаралық тұрақтылық пен бейбітшілікті, келісім мен ынтымақтастықты сақтауға ерекше назар аударылып келеді. Ол азаматтардың діни сенімдеріне, таңдауына және ұстанымына заңды кепілдік береді. Сондықтан әр түрлі ұлттар мен ұлыстардың өкілдері қазір қара шаңырақтың мүддесіне қызмет етіп, елдегі ұлтаралық келісімнің сақталуына үлес қосқаны маңызды.
Елдегі діни тұрақтылыққа қатысты дәстүрлі діндердің құндылықтары рухани бірлікке қызмет етеді. Қазақстандық моделдің сабақтастығы қазақ халқының мейірімділігі мен төзімділігінде, барлық Қазақстандағы этникалық топтардың татулығында, мақсаттары мен міндеттерінің ортақ құндылықтарында жатыр.
Қоғамдық келісім мен бейбітшіліктің символына айналған ҚХА еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуына да өз үлесін қосады деп айтуға толық негіз бар. Ең алдымен, Қазақстан көпұлтты мемлекет болғандықтан, халықтардың өміршеңдігін, олардың біздің елмен қарым-қатынасын, ұлттық ерекшелігін сақтау қажет болды. Осы қағидаларды ұстана отырып, ұлттық саясат елді мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың тең өмір сүруіне жағдай жасады. Бұл жұмыс бекер болмағандықтан, біз халықаралық бейбітшілік тұрғысынан бүкіл әлемге үлгі болып отырмыз. Елдегі бейбітшілік пен келісімнің тұрақтылығы тұрақты экономикалық, әлеуметтік және саяси дамуға мүмкіндіктер туғызды. Осы орайда, Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің 2014 жылғы 17 маусымдағы Жарлығымен құрылған «Қоғамдық келісім» республикалық мекемесінің және басқа да үкіметтік емес ұйымдардың қызметі Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмысын көркейту һәм дамыту үшін маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн.
Сонымен қатар, Қазақстан халқы Ассамблеясының 2012 жылы өткен ХХ сессиясында Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың айтқан мына сөзі когнитивті санамызда ерекше сақталып қалыпты: «Татулық пен тұрақтылық ел иесі ретінде қазаққа керек. Қазақтың ынтымағы мен бірлігі мықты болмайынша, мемлекеттің тұтастық келбетін сақтау мүмкін емес». Сондықтан әр қазақ өзінің татулық пен бірлік алдындағы міндетін ойдағыдай атқарар болса, елдің экономикалық, рухани және әлеуметтік тұрғыда қарыштайтын күні алда деп сенеміз. Ал Ассамблеяның құрылуы, оның саясатының дұрыс жүзеге асырылуы – саяси, әлеуметтік, ұлттық және экономикалық дамудың қазақстандық моделін ұсынды.
Біздің тарихымыз бізді көпұлтты ел ретінде қалыптастырды. Сондықтан мемлекетіміздің даму жолында барлық қазақстандықтарды біріктіретін ортақ концепция негізге ала отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясының маңызы үлкен. Сайып келгенде, Қазақстан халықтарының ой-өрісі мен дүниетанымын қалыптастыруға үлес қосу үшін осы идеологиялық қадамға назар аударуымыз керек деп ойлаймыз. Осылайша, қазақ халқына оның рухани құндылықтарын басқа этностармен сіңіре отырып, елдің тұтастай қалыптасуындағы тарихи рөл жүктеледі.
Этносаралық қатынастар (ұлтаралық қатынастар) сөздің кең мағынасында әр түрлі салаларда – саясатта, мәдениет пен тағы басқа да халықтардың өзара іс-қимылы ретінде түсіндіріледі. Бұл этностардың өмір сүруінің материалдық және рухани жағдайлары, олардың қажеттіліктері мен мүдделерін іске асыру жөніндегі қатынастар. Тар мағынада – бұл әртүрлі ұлттардың тұлғааралық қатынастары, олар да түрлі қарым-қатынас салаларында – еңбек, отбасылық-тұрмыстық, сондай-ақ көрші, достық және басқа да бейресми қарым-қатынас түрлерінде болады.
Ал конфессияаралық қатынастар – бұл конфессиялар (бағыттар) арасындағы да, негізгі әлемдік діндердің ұстанушылары қоғамдастықтарының арасындағы да қатынастар. Қоғамдағы конфессиялар ұсынылған идеология, дін қызметкерлері, бір топ діндарлар, сондай-ақ оларға түсіністікпен қарайтын адамдар. Өткен уақыттарда адамдардың діни қатыстылығы қоғамдық өмірдің маңызды факторы болды, бұл қазіргі әлемде де солай қалып отыр. Конфессиялар мен этностық топтардың алуан түрлілігіне тән қоғамдастықтардың тұрақтылығы конфессияаралық қатынастарға байланысты. Конфессиялар арасындағы келісім – бейбітшілікті сақтау үшін және олардың жайлы өмір сүруіне қажетті шарт.
Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан этникааралық және конфессияаралық келісімді сақтау мен нығайту стратегиясы демократияны дамытудың әлеуметтік базасын қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан Республикасының алғашқы президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Жолдауында «Біз қазақ халқының санғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық және мәдениетаралық келісімді, біртұтас Қазақстан халқының ілгері дамуын қамтамасыз етеміз» деген болатын. Бұл қағидат Қазақстанның ел бірлігі доктринасының шеңберінде де жүзеге асырылуда – этникалық шығу тегіне, нәсіліне, тіліне, діни сеніміне, сондай-ақ қандай да әлеуметік топқа немесе қоғамдық ұйымдар мен партияларға жататынына қарамастан, адам мен азаматтың құқығы мен бостандығы теңдігін қамтамасыз ету. Аталған дүниетанымдық ұстаным Қазақстан қоғамының саяси, мәдени және рухани-адамгершілік басымдықтары мен құндылықтық бағдарын айқындайтын негіз болып табылады. Әрбір нақты кезеңде ол байытылады, толықтырылады, нақтыланады, бірақ оның мәні бір болып қалады – көпэтникалық Қазақстанда әрбір адам оның этникалық, діни, нәсілдік және өзге де тиістілігіне қарамастан өзін еркін, қорғалған және өз болашағына сенімді сезінуі тиіс.
Этносаралық келісімнің қазақстандық моделі өзінің өміршеңдігі мен тиімділігін дәлелдеді. Мемлекет бастапқыдан барлық этностар үшін мемлекетті қалыптастыру мүмкіндігін беретін Қазақстанда тұратын халықтардың мүдделерін біріктіру, этностық емес, азаматтық қоғамды қалыптастыру пайдасына таңдау жасады. Кофи Аннан Қазақстан Республикасына сапары кезінде «басқа мемлекеттер үшін ұлтаралық келісімнің, тұрақтылықтың, орнықты дамудың үлгісі» деп атады. Әлеуметтік сауалнаманың нәтижесіне сәйкес мемлекетіміздегі ұлтаралық қатынас тұрақты. Көптеген қазақ (89,8%), орыс (84,8%) және басқа ұлттар (88,3%) респонденттерінің пікірінше, қазіргі уақытта Қазақстанда түрлі ұлт өкілдері арасында бейбіт достық қарым-қатынас орнаған. Бұл ретте, сауалнамаға қатысқандардың басым бөлігі соңғы жылы ұлтаралық қатынастар саласында қандай да бір елеулі өзгерістер болған жоқ деп санайды. Сауалнамаға қатысқан қазақ ұлтының 19,7%-ы әртүрлі ұлт өкілдерінің арасындағы қарым-қатынас соңғы жылы жақсарды деген пікірде.
Республика халқының этникалық құрамында ең көп саны — қазақтар (67,98 %), орыстар (19,32 %), өзбектер (3,21 %), украиндар (1,47 %), ұйғырлар (1,47 %), татарлар (1,10 %) болып табылады. Бүгінде қазақстан халқы – бұл біртұтас идея мен бауырластық рухымен біріктірілген КСРО-ның әр түкпірінен құрылған халықтар. Қазақстандықтар шын мәнінде бауырлас халық, дегенмен де бейбітшілік, келісімге келіп, жаңа Отанды табу үшін көптеген ұлттармен бірге қиындықтарды бастан кешіруге тура келді.
Өзге ұлттардың Қазақстан аумағына жер аударылуы 1920-1940-шы жылдары басталды. Кеңес өкіметі кейбір халықтарды туған жерлерінен күштеп көшіре бастады. 1928-1936 жылдары Қазақстанға Ресейден, Украинадан және Беларусиядан 360 мың адам жер аударылды. 1937 жылдан бастап мемлекеттік шекараға жақын орналасқан Қиыр Шығыс аудандарынан Орта Азияға корей халқын күштеп көшіре бастады.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1941 жылғы 28 тамыздағы «Поволжьеде тұратын неміс халқының қоныс аударуы туралы» Қаулысына сәйкес, 1941 жылдың күзінде Поволжьеден 1 млн астам неміс қоныс аударды, олардың 420 мыңы Қазақстанда орналастырылды.
1942 жылдың маусымында Краснодар өлкесінен, Қырым АКСР, Армения, Әзірбайжан және Грузиядан Қазақстанға 25 мыңға жуық грек, сондай-ақ 29 мыңға жуық басқа халықтардың өкілдері қоныс аударды. 1940 жылдан бастап 1941 жылға дейін Қазақстанға 100 мыңға жуық поляктар жер аударылды. 1943-1944 жылдары Қазақстанға 507 мың балқар, қарашай, ингуш және шешендер, 110 мың түрік-месхетин, 180 мың қырым татарлары күштеп қоныс ауыстырды. 1937 жылдан 1944 жылға дейін Қазақстанға 1 миллион 209 мың адам, ал көшірілгендермен бірге 1 миллион 740 мың адам жер аударылды.
Жер аударудан кейінгі алғашқы айларда ондаған мың адам аштықтан және аурудан қаза тапты. Тірі қалғандарға жаңа тұрғылықты жерінен кетуге тыйым салынды, әйтпесе олар каторгалық жұмысқа жіберілетін болды. Егер қазақ халқының қолдауы мен жанашырлығы болмағанда, күшті моральдық сынақ пен ауыр жұмыстардан аман қалу қиын болар еді.
Қазақстанда қазіргі уақытта қырыққа жуық діни сенім өкілдері тұрады, сондықтан этносаралық және конфессияаралық келісімді қолдау мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Кеңес Одағы кезеңінде ұзақ уақытқа діндер ұмытылғаннан кейін, бүгін Қазақстанда діни ғимараттар – мешіттер, шіркеулер, синагогалар және басқа да ғибадатханалар қайта ашылуда. Сонымен қатар елде тіркелген діни бірлестіктер мен орталықтар еркін жұмыс істейді. Олардың барлығы бейбітшілік пен қоғамның бірігуі жағдайында азаматтардың рухани тәрбиесіне бағытталған. Ең көп таралған діндер ислам және христиандық болып табылады. Сондықтан Құрбан айт және православиелік Рождество сияқты мерекелер біздің республикамызда демалыс күндері болып табылады.
Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Съезін өткізу – еліміздің алғашұы президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың маңызды бастамасы болды. Бұл форум кең халықаралық резонансқа ие болды және басты жаһандық конфессияаралық диалог алаңына айналды. Съезд әлемнің әр түрлі діни бағыттағы өкілдерінің басын біріктірді. Оның қатысушылары бұл іс-шара дінаралық келісім ісіне қомақты үлес қосатын болады деп атап өткен еді. Жалпы этнос құрылымының күрделілігі этникалық топтар арасындағы өзара қарым-қатынастың көптүрлілігін анықтайды. Бұл мәселенің бір бөлігі қазіргі әлемдегі ұлтшылдықты түсіну болып табылады. Ғылымда этностар арасындағы өзара қарым-қатынастар «ұлттық қатынастар», «ұлтаралық қатынастар» ұғымдарымен анықталады. Батыс әлеуметтануында «нәсілдік және этникалық қатынастар әлеуметтануы» термині қолданылып жүр.
«Ұлттық қатынастар» термині ұзақ уақыт әдебиеттерде пайдаланылып келді, өйткені талдаудың негізгі нысаны елдің бұрынғы одақтас республикаларының титулдық этностарын құрады, оларға қатысты «ұлт» термині белгіленген параметрлер бойынша заңды да болды. Жоғарыда айтып өткендей, этникааралық қатынастар кең және тар мағынада қарастырылады. Кең мағынада – бұл халықтардың түрлі салалардағы қарым-қастынастары: экономика, саясат, мәдениет, әлеуметтік сала және т. б. Тар мағынада – әртүрлі ұлт өкілдерінің тұлғааралық қарым-қатынасы ретінде, қарым-қатынастың әртүрлі салаларында – отбасылық-тұрмыстық, еңбек, бос уақыт, көрші, бейресми қарым-қатынастың басқа да түрлерінде орын алады. Этникааралық қатынастарда әртүрлі салаларды қамтитын осы шақ та, өткен уақытта да мүдделер көрініс табады; өзара іс-қимыл тек қана іс-әрекеттерде ғана емес, сонымен қатар көзқарастарда, мақсаттарда, құндылық бағдарларда да іске асырылады.
Этносаралық ұстанымдар өзара іс-қимылдың – оң немесе теріс – бөгде этностармен ортақтастық ұстанымы, олардың өкілдерімен кез келген өмір сүру саласында және кез келген түрде (жеке қарым-қатынас, басқа этностармен байланысты түрлі құбылыстарды қабылдау) өзінің және бұрынғы ұрпақтардың тәжірибелерін жинақтайды. Этностардың дәстүрлі мәдениетінде негізделген ұлттық стереотиптер ерекше рөлге ие.
Этносаралық қатынастарға көптеген факторлар әсер етеді: тарихи (одақтар, қосылу, жаулап алу, депортациялар); саяси (мемлекеттік құрылым формасы, басқару нысандары, саяси элиталардың өзара қарым-қатынастары); әлеуметтік (қоғамның этникалық және әлеуметтік стратификациясының арақатынасы, әлеуметтік мобильділіктің айырмашылықтары); мәдени (мәдениеттердің жақындығы, дәстүрлер, тілдер және т. б.); психологиялық; ахуалдық және т. б. Қоғамның, экономиканың тұрақты жай-күйі, азаматтардың әл-ауқатын арттыру, халықтар арасындағы тату көршілік немесе достық қарым-қатынастарға бағытталған мемлекеттің ұлттық саясаты олардың жақындасуына, өзара қарым-қатынасына, интеграциялық үдерістерді кеңейтуге, әртүрлі этностар өкілдерінің рухани келбетін қалыптастыруға жәрдемдеседі. Біздің этносаралық келісім үлгісі көпұлтты қоғамда азаматтық бейбітшіліктің іс жүзінде жүзеге асырылған формуласы ретінде өзге мемлекеттерге үлгі ретінде ұсынылған. Дәл осы Ассамблея біздің мемлекеттік ұлттық саясатымыздың тарихында ғана емес, әлемдік тәжірибеде «ұлттық мәселені» шешуде бірегей модель құрды.
«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңының кіріспесінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы мемлекет ретінде бекітеді және әркiмнiң ар-ождан бостандығы құқығын растайтынын, әркiмнiң дiни нанымына қарамастан тең құқылы болуына кепілдік беретінін, ханафи бағытындағы исламның және православиелік христиандықтың халықтың мәдениетінің дамуы мен рухани өміріндегі тарихи рөлін танитынын, Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтінін, конфессияаралық келісімнің, діни тағаттылықтың және азаматтардың діни нанымдарын құрметтеудің маңыздылығын танитынын негізге алады.
Елімізде бірқатар әлемдік және дәстүрлі діндердің өмір сүруіне байланысты қоғам арасында ол діндерге деген оң көзқарас қалыптасып үлгерді. Әрі ол дін өкілдері конфессиаралық диалог орнатып, қоғамда өз орнын тауып, өздерінің атқаратын функцияларын жолға қойды. Діндер арасындағы осы татулық еліміздің діни тұрақтылығына кепіл бола білді. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы этносаралық және конфессияаралық келісімінің арқасында бүкіл әлемге «Қазақстан жолы» деген атпен танылған өзіндік бірегей моделін құра білді. Қазақстан 18 түрлі конфессияны ұстанатын, 100-ден астам этностың өкілдері тұратын, 3877-ге жуық діни бірлестік бейбітшілік пен келісімде өмір сүретін ортақ туған өлкеге айналды. Сол себепті, Астана қаласы Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері Съезін өткізетін диалог алаңына айналды. Съезд бүкіл әлем халқының бейбіт және лайықты өмірі үшін түрлі дін өкілдерінің ынтымақтастығы мен бірлігі идеясын жүзеге асырудың өзектілігі мен қажеттілігін айқын көрсетті.
Конфессияаралық келісімнің оң тәжірибесінің тағы бір дәлелі-жыл сайын 18 қазанда атап өтілетін Рухани келісім күні. Бұл мереке діни бірлестіктер мен түрлі этнос өкілдерін бір алаңға жинап, олардың ұсыныстарын тыңдап, ортақ шешімге келетін жер. Қазақстанның заңнамалық құжаттарында азаматтардың ар-ождан бостандығы құқығын сақтау мәселелеріне ерекше назар аударылады. Осылайша, Қазақстан Республикасы өзін зайырлы мемлекет ретінде бекітті. Көп адамдар зайырлылық ұғымын атеистік ұғыммен шатыстырып жатады. Зайырлылық – мемлекет пен діни институттардың қызметі бір-бірінен ажыратылған мемлекеттік құрылым түрі. Зайырлы мемлекетте дін үкіметтің ісіне, ал билік өкілдері діни ұйымдардың ісіне араласпайды.
Елімізде діни шиеленіс жоқ десек те, қазіргі таңда деструктивті дін өкілдерінен келетін қауіптің бар екенін жасыра алмаймыз. Қазақстанда тиым салынған діни ұйымдар өз қызметтерін заңсыз түрде жасап жүр. Олардың қоғам арасында дінді тарататын негізі құралы – интернет. Ал мақсатты аудиториялары жасөспірімдер болып табылады. Жаһандану заманында қолында телефоны жоқ, интернетте отырмайтын адам кемде-кем. Біздің қазіргі таңдағы проблемаларымыздың бірі- әлеуметтік желіде желдей ескен деструктивті бағыттағы видеолар мен жүргізіліп жатқан үгіт-насихат. Әрине, интернетті бақылауда ұстау мүмкін емес, сол себепті, жастардың бойындағы рухани құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді дамыта білуіміз керек. Бәріңізге белгілі, дұрыс емес тәрбие мен жүйесіз білім адамзатты прогрессивті дамуға жетелемейді.
Кез-келген дұрыс бағыттағы дін жамандыққа немесе жауыздыққа үндемейді. Мысалы, Құранға, Тауратқа, Інжілге көз жүгіртер болсақ мейірімділік пен ізгілікке толы жазбаларды байқаймыз. Агрессия, радикализм, зорлық-зомбылық, адамзатқа немесе жануарға қиянат жасау күнә болып есептеледі. Діннің адамзат өмірінде алатын рөлі зор екенін атап өткім келеді. Діни келіспеушіліктерге байланысты белгілі бір қақтығыстар туындауы мүмкін екенін естен шығармаған жөн. Сол себепті, дінаралық келісімді нығайту бүгінгі әлемдік ахуал жағдайында ерекше рөл атқарады.
Қазақ халқы – мемлекетіміздің өзегі, тірегі, негізі және қоғамдық келісімнің қалыптасуында маңызды тарихи рөл атқарады. Сондықтан қазақ тілінің этносаралық коммуникация тілі ретіндегі шоғырландырушы әлеуетін іске асыру – басты міндетіміздің бірі. Елдегі бейбітшілікті, қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірлікті нығайтудағы жауапкершілікті сезіне отырып, Мемлекет басшысының Жаңа Қазақстанды құрудағы жүйелі бастамаларын жүзеге асыруымыз қажет. Бұл ретте Түркістан облысын қоғамдық келісімнің, бірліктің үлгісі ретінде дамыту– баршаға ортақ шаруа.
Бірлік пен ынтымақ мемлекетіміздің тұрақты дамуына жол бастайды. Бірліктің арқасында еліміз әлеуметтік-экономикалық және саяси тұрақтылыққа қол жеткізе білді. Биыл Түркістан облысының құрылғанына 6 жыл толып отыр. Осы қысқа ғана уақытта облысты4 жаңа дәуірі басталды. Жүздеген нысан бой көтеріп, жаңара түсті. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Түркістанға тарихи және рухани елорда мәртебесін беруді тапсырмасы аясында жүйелі жұмыстар атқарылуда. Бүгінде Түркістан облысында 11 этномәдени бірлестік жұмыс істеуде. Астана қаласында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті ХХХІІ сессиясында Мемлекет Басшысы «Қазақстандағы барлық этнос өкілдері қазақтың болмысын бойына сіңіруде. Қазақстан олар үшін туып-өскен, ержеткен, білім алған, отбасын құрған қастерлі мекені, Отаны болып саналады. Бұл – табиғи үрдіс» - деді.
Қазақстан – небір қиындықты бастан кешірген мемлекет. Бірақ әрдайым ғасырлар көшінде жасап, гүлденіп, тағдырдың тартысымен арпалысып келеді. Соның нәтижесінде, тәуелсіздігін алып, бейбітшілікке қол жеткізді. Ал, оның негізі, түп-тамыры – xалықтың бірлігінде, татулығында, біртұтастығында.Қазақ елінде татулығы жарасқан 130-дан астам ұлт өкілдері тұрады. Олардың барлығының жүрегінде бір ел, бір арман, бір сенім және барлығы да Қазақстанмен байланысқан. Еліміздің шаңырағында алаңсыз өмір сүруіміз бірінші Жаратушының, екінші xалқымыздың еңбегінің жемісі. Арманы мен мақсаты қиылысқан, кемел келешекке бір көзбен қараған, ынтымағы мен бірлігі ұштасқан ұлттар болмаса, республикамыз мұнша жасамас еді. Әлем елдері қызғана да, қызыға да қарайтын мемлекетіміз көк аспанның астындағы бейбіт өмірінің тұғырын биік ұстауда.
Еліміз тәуелсіздік алған тұста, мемлекетіміз үшін ең жауапты кезең болды. Бүгінде тұрақтылықтың тұтқасына, бірлігіміздің бастауына, ұлттар арасындағы достықтың «алтын көпіріне» айналған Қазақстан халқы Ассамблеясының еліміз үшін маңызы зор. Тағдырдың жазуымен, ұлан-байтақ жерімізге көптеген ұлт өкілдері жер аударып келіп, қоныстанды. Бүгінде олар қаны бөлек болғанымен, қазақ халқымен жаны бір, ұлты басқа болғанымен, халқымызбен арманы ортақ біртұтас елге айналып отыр.
Бір шаңырақ астында ұлттың ұйытқысына себеп болып отырған, саясатымыз бен ата заңымыздың арқасында атқарылып жатқан шаралардың нәтижесі екендігі белгілі. Біздің елімізде әрбір ұлтқа деген қамқорлық шексіз. 18-ге толған азаматтар – тегіне, нәсіліне, ұлтына, тіліне қарамай сайлауға қатыса алады. Ата Заңымызда атап көрсетілгендей кез келген ұлт өкілдерінің құқықтары тең. Ата Заңымыздың бірінші бабының өзінде басты құндылық ретінде адам, оның өмірі мен еркіндігі атап көрсетілді. Адамды басты орынға қойған мемлекетімізде, адамға қамқорлық жасауда игілікті шаралардың жүзеге асырылып жатқанына куә болып жүрміз.
Жалпы елімізде халықтың тыныштығын алып, іріткі салуға қатысты барлық әрекетке тыйым салынған. Бұл туралы тіпті еліміздің Ата Заңында да анық көрсетілген. Онда «Ұлтаралық және конфессияаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады», – делінген. Еліміздің бірлігі мен татулығы, ұлттар арасындағы достық әрқашан алдыңғы орында. Ал, бұл ауызбіршілікті сақтауда – Қазақстан халқы Ассамблеясы қызметінің жоғары екені айтпаса да түсінікті.
Қарапайым, сыйластық, үстемдік құрған жерлерге қашанда нәтижелі істердің үйір болатыны белгілі. Біздің елімізде қалыптасқан ұлттар тұтастығы мен халықтар достығының арқасында бүгінде мемлекетіміз өркендеп, ілгері басып келеді. Біздің мемлекетіміздің басты жетістігі еліміздің халықтарының ұлтаралық және конфессияаралық келісімі, өзара түсіністігі мен сыйластығы болып саналады. Қазақстанның көпұлтты халқының татулығы, ынтымақтастығы, бейбітшілігі біздің еліміздің баға жетпес байлығы. Қазақстан тарихының едәуір бөлігі оны мекендейтін халықтардың этностық және мәдени өзара іс-қимылдарының – тарихы. Бұл ретте, Қазақстанның көпұлттылығы ғасырларға созылып, уақыттардан жалғасын тауып, сабақтасып келеді.
Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы күннен-ақ адамзат үшін ең қымбат қазына – ұлтаралық татулықты, конфессияаралық келісімді, өзара түсіністік пен құрмет сезімін, жарастық пен келісімді – қастерлеп сақтай отырып, еркін дамуда. Бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі достықтың бай тәжірибесі ұлттық татулық пен келісімнің ғана халықтардың экономикалық теңдігі, саяси және мәдени дамуын, өзара достықты, ұлттық мүдделер мен ұлттық ерекшеліктерді, тілдердің бір-біріне деген құрметін қамтамасыз ете алатынын көрсетеді. Елбасының, мемлекетіміздің стратегиялық мақсаттарында ұлтаралық татулықтың, халықтардың өзара түсіністігі мен келісімін нығайта беру, оларды алдағы уақытта топтастырып, жарастыра беру айрықша орын алды. Бүгінгі күні қоғамымыздағы ауызбіршілік, тұрақтылық пен туысқандық қарым-қатынас соның нәтижесі деп айта аламыз. Бүгінде тәуелсіз мемлекет атанып, ел, халық болып қалыптасудың күрделі үдерістерін бастан кешіріп жатқан кезеңде ұлттық келісімді, дінаралық татулықты қамтамасыз ету бүгінгі күннің өзекті міндеті болуы да сондықтан.
Еліміз қарқынды даму үстінде. Елімізде мекендеген барлық ұлттар арасында татулық пен бірлік сақталып, біртұтас ел ретінде күшімізді біріктіре отырып, бәсекеге қабілетті ұлт болуға күш салуымыз қажет. Бүгінде ауызбіршілігі қашқан елдердің экономикасы артқа кетіп, берекесі қашып отырғанын ұмытпай, этносаралық татулығымызды арттыра отырып, тек ұдайы дамуды мақсат етуіміз керек.
Тағдыр табыстырған, тарих тоғыстырған түрлі этнос өкілдері азаттықтың арайлы таңында ортақ Отанымыздың іргесін бірге қаласты. Ынтымақты ырысқа, алуандықты байлыққа балаған біздің халық бірліктің қазақстандық бірегей үлгісін қалыптастырды. Өнегелі ізгі бастамаларымен жаһандық бейбітшілікке зор ықпал еткен Қазақстанның тағылымды тәжірибелері әлем жұртшылығына үлгі болды. Әрине, бұл жетістіктер бізге өздігінен, оңай келген жоқ. Еліміздің татулық пен тұрақтылықтың берекелі бекетіне айналуына Қазақстан халқы Ассамблеясы үлкен үлес қосып келеді. Бұл әрбір қазақстандық ұлт өкілінің жүрегінде жатталды.
«AQ-QARA.KZ»- ақпарат