«Менің ұлым да 4-сыныпқа дейін үйде оқыды. Қазір емдетіп, жағдайын түзеп алдық. Сондай-ақ өзім ұстаз болғандықтан үйде оқитын балаларға сабақ беремін. Арасында әртүрлі балалар бар. Біреуі жүре алмайды, бірі сөйлей алмайды. Тіпті төсектен тұра алмайтындар да бар. Жағдайларын көріп жаным ашиды, жылағым келеді. Сабақтан тыс уақытта қастарында қалып, көп сөйлесемін. Олармен сырласып, арман мақсаттарын тыңдаймын. Содан тағдырдың сынағына түскен балалардың аз да болса көңілін көтеріп, қуантқым келді» - дейді жоба жетекшісі.

Әсел Бимырзаева Түркістан қаласындағы Ата-түрік атындағы №17 мектепте орыс тілі пәнінен сабақ береді. Бос уақытында қоғамдық істермен айналысады. Өзі қолға алған жобасы аясындағы жұмыстарды үйлестіріп отырады.

«Ең алдымен, балаларға арманын жаздырамын. Қолы икемге келмейтіндеріне ата-анасы көмектеседі. Бала арманы жазылған қағазды конвертке салып, демеушілерге тапсырамын. Содан бір күнді белгілеп, сыйлықты тапсырамыз», - дейді ол.

Жалпы Түркістан қаласында 1000 астам ерекше бала бар. Жоба жетекшісінің айтуынша, олардың арманын орындауда түрлі сала басшылары мен кәсіпкерлер, қоғам белсенділері мен үкіметтік емес ұйым өкілдері, ұжымдар жақсылық жасауда жарысып жатқан жайы бар.

Мәселен, Түркістан облысы Полиция департаментінің бастығы Мұрат Қабденов Азамат есімді балаға электрлі самокат сыйласа, «AMANAT» партиясы Түркістан облыстық филиалының атқарушы хатшысы Бейсен Тәжібаев Інжу есімді қыздың арманын орындап, Ханшайым көйлегін алып берген. Ал ақын Қалқаман Сарин Әбдімәлік есімді жеткіншектің ұнатқан киімін тарту етсе, арыстық азамат Амантай Байтанаев Жайрона есімді қызға велосипед сыйлапты.

Сондай-ақ, "Көркем Ару" бірлестік қоғамының төрайымы Айжамал Серікбайқызының ұйымдастыруымен қолдауының арқасындаТүркістан қаласындамүмкіндігі шектеулі балалардың күндізгі бөлім оңалту орталығы ашылған болатын. Жалпы саны 35бала тәрбие алатын оңалту орталығында түрлі массаждар жасалып, арнайы білімді білікті логопед мамандарымен, психолог мамандарымын бірлесе жұмыс атқарылады.

Іс-шараның негізгі мақсаты Түркістан қаласындағы мүмкіндігі шектеулі балаларға қолдан келгенше жан-жақты жәрдем беріп, емдеп,болашақта елін сүйетін, ұлтын ұлықтайтын ұрпақ болып өсуіне ықпалын тигізу. Аталған шараға Түркістан қаласы әкімдігінің Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің басшысы Эльмира Бейсенова қатысып,игілікті іс-шараны ашып берді. Балдарымыз ауырмасын, әрбір бала бақытты болуға лайықты. Әр бала біздің болашағымыз. Балапандар бақытты дені сау болса қоғамның да дені сау болары хақ.

Мүмкіндігі шектеулі, ерекше балаларды сәби кезінен бастап анықтап, олардың ортаға бейімделуіне жағдай жасау аса маңызды. Жалпы баланы қоғамға бейімдеу мен оқытуда ерте диагностикалау мен түзету маңызды. Мүмкіндігі шектеулі, мүгедек балалар тәрбиесіне ерекше мән берілуі керек. Бұл тәрбиенің негізгі мақсатыеңбекке үйрету, өмірде өз орнын табуға баулу, өмірге икемді жеке тұлға қалыптастыру. Ең алдымен тәрбие ісіне терең сезім қажет. Тәрбиеге нағыз сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық еңбек тәртібі болады. Еңбек, еңбек– бәрін жеңбек. Осы бір мақалдың ішіне барлығы сиып тұрғандай. Мүмкіндігі шектеулі, мүгедек балалар дегенде көз алдымызға еңбекке жарамсыз, ата-ана қамқорлығында отырған балалар елестейді.

Еңбек баланың өмірлік қажеттілігі. Мүмкіндігі шектеулі, мүгедек балалардың өзіндік еңбек дағдылары бірден қалыптасып кетпейді. Мұндай балалар атаана мен арнайы мамандардың көмектерін қажет етеді. Оларға өздерін танытып, айналасындағылармен араласуға мүмкіндік беру керек. Өздері өте жасық келеді. Бойында дарыны бар балалар қаншама. Мұндай балаларды еңбекке баулыса, ертең есейгенде өмірде өз орнын, өз мамандығын табуға көп көмек болар еді. Күнделікті үй тұрмысындағы еңбектің өзі баланың еңбек дамуының көзі. Баланың өзіндік қызмет дағдыларының қалыптасуын қадағалау қажет.

Жалпы, мүмкіндігі шектеулі балаларды зерттеу кешенді клиникалық, психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік зерттеулердің құрамдас бөлігі болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың психодиагностикалық зерттеу жан-жақты болуы керек, яғни ол психиатрияның барлық аспектілерін (танымдық белсенділік, сөйлеу, эмоционалдық ерік, өзін-өзі дамыту) қамтиды. Психодиагностикалық тексеру баланың жасы мен психологиялық даму деңгейін ескере отырып жүргізіледі. Ерекше қажеттіліктері бар балаларды тексеру әдістері әртүрлі және әдетте дамуы қалыпты балаларды тексеру әдістеріне ұқсас, бірақ өзіндік ерекшеліктері бар.

1.Баланың құжатын зерделеу. Құжаттамалық зерттеулердің міндеті анамнестикалық деректерді жинау және жағымсыз құбылыстардың дамуы туралы білім алу болып табылады. Баланы мұқият тексере отырып, әрбір маман әріптестерінің құжаттамасын «оқып», баланың даму тарихының толық бейнесін алу үшін қажетті ақпаратты алуы керек. Баланы психологиялық тексеру үшін мұндай ақпаратты баланың даму тарихынан үзіндіден алуға болады, онда келесі қорытындылар болуы керек: - педиатр; - нақты медициналық диагнозы бар психиатр, невропатолог; - жағдайды сипаттайтын ЛОР дәрігері; - көру жағдайының сипаттамасымен офтальмолог; - ортопед (тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар үшін). Егжей-тегжейлі үзіндідегі материалдар психологқа бағдарлау құралы ретінде қызмет етеді және психологиялық функцияларды зерттеу бағытын анықтаудың алғышарты болып табылады. Маңызды құжат – баланың мектептегі және балабақшадағы оқуы мен тәрбиесінің ұзақтығы туралы ақпарат беретін, мектептегі оқу іс-әрекетін, мінез-құлқын жан-жақты талдап, мектеп жұмысын жақсарту шараларын (жеке жұмыс, емдеу және т.б.) беретін педагогикалық профиль болып табылады. Бұл деректер баланың оқу қабілетін тексеруге және оның даму қарқынын болжауға пайдалы болады.

2.Балалар әрекетінің өнімдерін зерттеу. Түпкілікті нәтижені талдау арқылы (балалардың салған суреттері, қолөнер бұйымдары, оқу жұмысы: диктант, жаттығулар, есептер шығару, т.б.)
Баланың мінез-құлқын дұрыс бағалау үшін мынаны білу керек: - белгілі бір нәтижеге жетудің психологиялық механизмдері, оған қол жеткізілетін жағдайлар,-оқушылардың әртүрлі топтары үшін білімді меңгерудегі типтік қиындықтар; - оқу процесінде осы дағдының даму ерекшеліктері; - оқытудың әрбір кезеңінде қиындықтардың нақты себептерін табуға мүмкіндік беретін әдістер.

3.Бақылау әдісі. Мониторинг стихиялық әрекет процесінде бақылаушының минималды араласуымен баланың кейбір психикалық функцияларының жағдайын бағалауға мүмкіндік береді. Баланы психологиялық тексеруде бақылаудың ең маңызды түрлері баланың ойын, мінез-құлқын, көзқарасын және еңбек жағдайын бақылау болып табылады. Баланы сынау үшін ойынды көру арқылы сіз баланы және сынақ жағдайын қанағаттандыра аласыз. Біртіндеп эксперименттік әдістерге көшуге болады. Диагностикалық сынақтар балаға қолжетімді болуы керек. Баланы психологиялық тексерудің нақты және толық нәтижелерін алу үшін арнайы талаптарды сақтау қажет:Әдістемелік аппарат зерттеудің мақсаты мен болжамына сәйкес болуы керек: мысалы, скрининг кезінде диагностикалық құралдар экспериментаторға баланың жас нормасына сәйкес психикалық дамуын немесе оның уақыт бойынша жетіспеушілігін анықтауға мүмкіндік беруі керек. талдау; -Зерттеуде қандай психикалық функцияларды талдау қажет екенін анықтау маңызды, сондықтан қолданылатын әдістер мен нәтижелерді түсіндіру тәсілі таңдалады; -Тәжірибелік тапсырмаларды таңдау тұтастық принципіне негізделуі керек, өйткені баланың толық психологиялық ерекшеліктерін, оның ішінде тұлғалық даму және когнитивті даму ерекшеліктерін бірнеше толықтырушы әдістерді қолдану арқылы алуға болады; -Тапсырмаларды таңдағанда, олардың орындалу қиындығына назар аударыңыз: ол тексерілетін баланың максималды даму деңгейін анықтауға және даму деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.-Тапсырмалар баланың жас ерекшелігіне сай таңдалуы керек, олардың шешімі бала үшін әрі қызықты, әрі қолжетімді болуы керек.-Тапсырмалар балаға кері әсерін тигізбеуі керек, керісінше оларды орындау арқылы баламен байланыс орнатып, оны жан-жақты зерттеп, нақты ақпарат алу қажет.-Тапсырмаларды таңдаған кезде баланың нәтижеге деген ұмтылысын ескере отырып, нәтижелерді әділетсіз түсіндіруден аулақ болу керек.- Тапсырмаларды таңдау мүмкіндігінше интуитивті және эмпирикалық болуы керек, әдістерді ғылыми таңдау ғана нәтижелердің сенімділігін арттырады.
-Диагностикалық құралдарды жасауда интуицияның маңыздылығын ескере отырып, диагностикалық тапсырмалар жүйесі теориялық тұрғыдан дәлелденуі керек екенін есте ұстаған жөн -Балаға түсетін стресс мөлшері оның жеке қабілетіне қатаң пропорционалды болуы керек, бұл әдістің ауқымы баланың психологиялық тұрғыдан әлсіз болуына жол бермеуі керек.

Зерттеу процедурасын дайындау кезінде келесі талаптарды ескеру қажет: - Тексеру процедурасы баланың жасына сәйкес тағайындалуы керек; баланың психикалық даму деңгейін бағалау үшін оның жас ерекшелігіне сәйкес белсенділігін бақылау қажет; ойын – мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті, білім беру – мектеп жасындағы балалар үшін; Балалардың зерттеу әдістерін қолдану оңай, мәліметтерді математикалық талдау және стандарттау және олар тек сандық нәтижелерді ғана емес, сонымен қатар тапсырманың ерекшелігін де қамтуы керек;Алынған нәтижелерді талдау сандық және сапалық болуы керек; Отандық жетекші психологтардың еңбектерінде көрсетілгендей, сапалық көрсеткіштер жүйесі арқылы талдау сапасы баланың психикалық дамуының ерекшеліктерін және оның мүмкіндіктерін, ал сандық бағалау сапалық көрсеткіштердің сенімділігін анықтауға көмектеседі. балаларды зерттеу; Көрсеткіштерді сапалы таңдау жаман болмауы керек, ол дамымаған балалардың психикалық функцияларының ауытқуларын көрсетуі керек; -Нақты нәтижеге жету үшін психолог пен бала арасында өнімді қарым-қатынас пен өзара әрекеттестік орнату маңызды; -Зерттеу процедурасын оңтайландыру үшін диагностикалық сынақтардың кезектілігін алдын ала қарастыру керек; Кейбір зерттеушілер (А.Анастази, В.М.Лейхер, т.б.) тапсырманың күрделілік деңгейіне қарай – жеңілден қиынға қарай, ал басқа авторлар (И.А. Коробейников, Т.В. Розанова) бірінен соң бірі жеңіл және күрделі тапсырмаларды орындайды. орындайды. кезектесіп. беруге тұрарлық.

Дамуында бұзылыстары бар баланың біліміне байланысты проблемаларды тудыратын нақты факторларға байланысты.Балалардың бұзылыстары осалдығы соншалық, клиникалық көріністер мен олардың қалпына келуі баланың жасына және нақты факторлардың әсер ету ұзақтығына байланысты. Педиатрға бару туралы шешім әдетте ата-аналар үшін оңай емес. Ата-аналардың өзара түсіністігі – жүйке-психикалық бұзылыстары бар баланы тану. Көптеген ересектер мамандық таңдаудың шектелуіне, сондай-ақ болашақта оқытудың шектеулі формаларына байланысты баланы орнатудан қорқады. Осы себепті ата-аналар әдетте балалардағы психикалық бұзылулардың көрінісі болып табылатын әдеттен тыс мінез-құлықтың дамуын елемеуге тырысады. Егер ата-аналар әдетте баланы бірінші кезекте емдеу керек деп ойласа, жүйке-психикалық бұзылуларды емдеу үйде дәрі-дәрмекпен немесе емдейтін достарымен кеңесу арқылы жүзеге асырылады. Ұлының жағдайын жақсарту әрекеті сәтсіз аяқталғаннан кейін ата-ана мамандардың көмегіне жүгінуді шешеді. Көбінесе ата-аналар психиатр немесе психотерапевтпен кеңескеннен кейін мұны жасырын түрде жасауға тырысады.

Дамуынла бұзылыстары бар проблемалардан жасырынып, балалардағы нейропсихиатриялық бұзылулардың алғашқы белгілерін анықтаған кезде, ересектер дереу дәрігермен кеңесіп, оның ұсыныстарын орындауы керек. Әрбір ата-ана баланың дамуының бұзылуын, сондай-ақ балалардың психикалық денсаулығының тым ауыр проблемаларын болдырмау үшін невротикалық бұзылулар туралы қажетті білімге ие, қажет болған жағдайда бұзылыстың алғашқы белгілерінде көмек алыңыз. Дұрыс емдеумен эксперименттерге жол берілмейді, сондықтан кеңес алу үшін уақтылы маманға хабарласыңыз.
Көбінесе ата-аналар егде жастағы балаларда психикалық бұзылуларды жоққа шығарады, олар әлі жас және олармен не болып жатқанын түсінбейді. Мұндай көңіл-күй жиі қалыпты деп есептеледі, бірақ қазіргі заманғы сарапшылар бұл жалаңаш көзбен қарама-қайшылықтар мен психикалық бұзылулар өте байқалады деп санайды. Көбінесе бұл ауытқулар баланың әлеуметтік мүмкіндіктері мен дамуына теріс әсер етеді. Уақытылы емдеу кейбір бұзылуларды толығымен емдеуге көмектеседі. Егер нәресте өмірінің басында күдікті белгілерді байқасаңыз, ауыр зардаптардың алдын алуға болады. Мүмкіндігі шектеулі балаларды қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру ережелері әзірленетін болады.
Мемлекеттік бағдарлама негізінде мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған мектептерде көтергіштер, пандустар, ванна бөлмесіне тұтқалары бар арнайы жабдықтар, арнайы үстелдер, парталар және басқа да арнайы құралдар орнату арқылы «кедергісіз аймақтар» құру жоспарлануда.

Қазақстанда берілген бағдарды ұстана отырып  және әлемдік және отандық тәжірибені ескеріп, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарында инклюзивті білім беру мәселелеріне көп көңіл бөлінді, ондай маңызды міндеттердің бірі ретінде барлық білім беру ұйымдарында инклюзивті білім беру үшін жағдай жасау болып айқындалған.  Аталған міндеттерді шешу үшін инклюзивті саясатты әзірлеу, инклюзивті мәдениетті құру, инклюзивті практиканы дамыту мәселелеріне қатысты мәселелер кешенін зерттеу қажет. Білім және ғылым министрлігінің тапсырысы негізінде Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Инклюзивті білім беру орталығы қызметкерлерімен Қазақстанның орта білім беру ұйымдарында инклюзивті білім беру жағдайына зерттеу жүргізілді.Зерттеудің әдіснамасы мен құралдарын әзірлеу үшін ҚР БҒМ Ақпараттық-талдау орталығының «Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беру мониторингінің бірыңғай шеңбері» материалдары мен инклюзивті білім беруді дамыту бойынша отандық практиканы зерделеу, сонымен қатар инклюзия индексін әзірлеу бойынша халықаралық тәжірибені зерттеу негіз болды. Зерттеудің сәйкестілігін және сенімділігін жоғарылату мақсатында әдіснама мен құралдарды әзірлеуде триангуляция әдісі – сандық және сапалық әдістерді қатар пайдаланып, нәтижесінде екі әдіснаманың да артықшылықтарының бірігуіне алып келетін әдіс негізге алынды.

Қазақстанның орта білім беру ұйымдарындағы инклюзивті білім берудің жағдайын зерттеу еліміздің орта білім беру ұйымдарындағы инклюзивтілік қағидаттарын іске асыруда қол жеткізілген процестерге баға беруді қамтиды. Зерттеу нәтижелерін ескере отырып, алынған деректерді талдау нәтижелері бойынша қазіргі заманғы қазақстандық мектепте инклюзивті білім беру ортасын ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсынымдар ұсынылды. Зерттеудің мақсатты аудиториясын республикалық маңызы бар 14 облыс пен 3 қаладан педагогтер, ата-аналар, ПМПК және ППТК мамандары қатарынан барлығы 70 720 респондент құрады.

Мектептер бөлінісінде 17 өңірден барлығы 701 мектеп (оның ішінде қазақ, орыс және басқа тілде оқытатын қалалық және ауылдық мектептер) қатысты. Осылайша, сауалнамаға мектептердің жалпы санының 10%-ы қатысты. Зерттеудің мақсатты топтары ретінде әртүрлі білім беру ұйымдарының: жалпы білім беретін мектептер, жекелеген пәндерді тереңдетіп оқытатын мектептер, гимназиялар, лицейлер, сондай-ақ арнайы, халықаралық мектептердің педагогтері қатысты.

Меншік нысаны бойынша мемлекеттік және жеке білім беру ұйымдары қамтылды. Сондай-ақ бастауыш, орта және жоғары сынып педагогтері, мамандар мен мектеп әкімшілігі секілді лауазым өкілдері қамтылды. Деректерді ақпараттық жинау әдіснамалық тұрғыда құрылымдалған сауалнама бойынша респонденттерге онлайн-сауалнама жүргізу арқылы жүзеге асырылды.Зерттеу құралдарын пысықтау үшін Ақмола облысының білім басқармасы қолдауымен 5 мектепте (педагогтер мен ата-аналар), ПМПК және ППТК-да апробация жүргізілді.

Апробациядан алынған нәтижелерге және сәйкесінше анализге сәйкес зерттеу құралдарына және зерттеуді үйлестіру бойынша ұйымдастыру мәселелеріне түзетулер енгізілді. Нәтижелер. Халықаралық практикаға сәйкес инклюзивті білім беру үш аспектіде қарастырылады. Сондықтан зерттеу жұмыстары инклюзивті мәдениетті құру, инклюзивті саясатты дамыту, инклюзивті практиканы дамыту сияқты үш аспект бойынша жүргізілді.

Мектепте инклюзивті білім беру мәдениетін құру мектеп социумына ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларды қосу табыстылығының маңызды шарттарының бірі болып табылады. Тиімді жұмыстың міндетті шарты – білім беру ұйымдарының психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік,медициналық қызметтерінің өзара байланысы мен үйлесімді жұмысы. Ерекше білім беруді қажет ететін баланы тәрбиелеп отырған отбасыны білікті, кәсіби қолдау баланың тұлғалық дамуында әртүрлі қиындықтарды еңсеруге, өзіндік мүмкіндіктер мен қабілеттерді түсінуге көмектеседі.

«Ата-аналар мектептің оқыту мен тәрбиелеу процесіне толығымен тартылған деп ойлайсыз ба?» сұрағына қатысты ата-аналардың жауаптары мектеп ортасында инклюзивті мәдениетті қалыптастыруға қатысты табыстылық кілті – отбасы мен мектептің өзара серіктестігіне негізделеді деген тұжырымды растай түседі. Қазіргі заманғы қазақстандық мектеп әкімшілігі мен педагогтері инклюзивті ортаның орын, сынып кабинеті, ресурс еместігін,білім алушыларға өз даралығын дамытуға мүмкіндік беретін білім беру процесі идеясын қабылдау екендігін анық білуі тиіс.

Жалпы, инклюзивті мәдениет индикаторларын іске асыру мәселесі бой-ынша нормативтік құқықтық құжаттар мен жиналған материалдарды талдауҚазақстанда инклюзивті білім беруді енгізу бойынша жұмыс жүргізіліп жатқанын, бірақ жүйелі және кешенді түрде жүргізілмейтінін көрсетті. Еліміздің ортабілім беру саласындағы негізгі заңнамада мектептегі инклюзивті мәдениет индикаторлары тікелей көрсетілмеген, заңға тәуелді актілерде барлық қажетті штат бірліктері және олардың инклюзивті ортаны құрудағы функционалдық міндеттері айқын жазылмаған. Инклюзивті саясатты әзірлеу де ерекше білім беруді қажет ететін балаларды табысты оқытудың басты шарттарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының саясаты барлық азаматтардың әлеуметтік, экономикалық, мәдени мәртебесіне қарамастан тең дәрежеде сапалы білім алу құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған.

Соңғы жылдары елімізде инклюзивті саясат қарқынды дамып келеді, бірқатар құжат ратификацияланды, заңнамалық және нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер енгізілуде. Әрине, бұл құжаттардың барлығы еліміздің барлық балаларының сапалы білімге қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін маңызды мәнге ие. Бірақ, шешуді талап ететін кейбір мәселелер де жоқ емес. Ұлттық білім беру деректер қоры мәліметтері бойынша, соңғы үш жылда инклюзивті білім беру үшін жағдай жасаған ЖАО-ға ведомстволық бағынысты күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептердің үлесі 2018 жылғы 60%-дан 2020 жылы 75%-ға дейін, яғни15%-ға ұлғайғанын көруге болады.  Сонымен қатар инклюзивті білім берумен қамтылған ерекше білім беруді қажет ететін, оның ішінде даму мүмкіндігі шектеулі балалардың үлесі өңірлер бөлінісінде айтарлықтай ерекшеленетінін байқауға болады, бұл ретте тек кейбір өңірлердің көрсеткіштері жағдай жасаған мектептер үлесінің және инклюзивті білім берумен қамтылған балалар үлесінің көрсеткіштері бойынша салыстырмалы түрде жақын.

Мұндай жағдайдың ең ықтимал себебі – білім беру ұйымдарының ҰБДҚ деректерін толтыру кезіндегі нақты критерийлердің болмауы. Осыған байланысты инклюзивті білім беру индикаторларына сәйкес бірқатар критерийлерді нақтылау қажет екені анық. Барлық білім беру ұйымдарында инклюзивті саясат пен инклюзивті мәдениет негізінде инклюзивті практиканы дамыту қажет. Ерекше білім беруді қажет ететін балаларды жалпы білім беру процесіне қосу процесін инклюзивті педагогиканың негізгі принциптерін терең түсінбей және сақтамай тиімді іске асыру мүмкін емес.

Білім берудің инклюзивті тәжірибесін дамыту үшін бірден іске аспайтын жүйелі құрылымдық өзгерістер қажет. Бірақ олардың ішіндегі ең күрделісі – педагогтің психологиясынан бастап (ең қиыны) экономикалық және қаржылық негіздерге дейінгі бүкіл жүйенің жұмыс істеуі үшін адамдардың кәсіби ойлауы мен санасындағы өзгерістер. «Сыныбыңыздағы кейбір білім алушылардың оқытудағы қиындықтарының себептерін анықтау үшін кәсіби біліктіліктеріңіз жеткілікті ме?» деген сұрақ бойынша 69% респондент «иә, жеткілікті» деп жауап берсе, 25% «жартылай, себебі қосымша қолдауға мұқтажбын» деп жауап берді. Респонденттердің 6%-ы оқытудағы қиындықтарының себептерін анықтау үшін кәсіби біліктіліктері жеткіліксіз екендіктерін білдірді. Қазақстанда әлемнің дамыған өзге елдері секілді мемлекеттің білім беруді дамыту саласындағы маңызды міндеті – әрбір баланың сапалы білімге тең қолжетімділігін қамтамасыз ету.

Бірінші кезекте, педагогтер барлық білім алушыларды қолжетімді және сапалы біліммен қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік міндет балалардың ешқайсысын жоққа шығармайтынын түсініп, қабылдауы қажет. Инклюзивті білім беру барлық балалардың жеке мүмкіндіктерін кеңейте түседі, адамгершілікке, төзімділікке баулиды, құрдастарына көмектесуге дайын болуға көмектеседі. Мектептегі инклюзия қоғамдағы инклюзияның көрсеткіші болып табылады. Сол себепті инклюзивті білім беру балалардың әртүрлілігін қабылдаудан, балалармен жұмыс істеуге, олардың ерекше қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін анықтауға дайындықтан, олардың отбасыларымен жеке білім беру маршрутын құрудан, мұндайда баланың толыққанды әлеуметтік кірігуі үшін қажетті мамандар мен жергілікті атқарушы органдар тарапынан сыртқы қолдауды қамтамасыз етуден басталуы тиіс. Барлық педагогикалық қауымдастық,білім беру жүйесі, ата-аналар жас ұрпақ тығыз байланыста дамитын мәдени құнарлы қабатты құруы тиіс. Мектептегі инклюзивті мәдениетті дамыта келе барлығына бірдей жоғары инклюзивті мәдениетке ие қоғамды қалыптастыруға талпыну қажет.

Қазіргі таңда барлық әлем жұртшылығының назарын аударып отырған мәселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мәселеге әлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз — барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.

Инклюзивті білім беру жағдайында сынып жетекшісінің рөлі күрделене түседі.
Мүмкіндігі шектеулі студенттерге ерекше қолдау көрсетіледі: Оқушылардың оқу процесінде жұмысын ұйымдастыруына қолдау көрсету; Жағымды қарым-қатынас негізінде балалар ұжымын тәрбиелеу және дамыту; Сіз ата-анаңызбен тығыз жұмыс істеуге жауапты болуыңыз керек. Отандық тәжірибеде мүмкіндігі шектеулі балалардың білім беру жағдайын талдауда жалпы білім беру процесіне ерекше қажеттіліктері бар балаларды қатыстыратын халықаралық-құқықтық актілер бойынша жұмыста әртүрлі елдердегі шетелдік ғалымдардың инклюзивті процестерін меңгеру қажет.
Инклюзивті білім берудің принциптері әлемнің осы әртүрлі елдерінің мәдени, тарихи және әлеуметтік-экономикалық деңгейлерінің дамуымен анықталады:

Жалпы білімнің жоғары сапалары; Отбасындағы балалардың жағдайы; Ата-ананы білім мен тәрбиеге тарту; Мұғалімдердің балалардың құқықтары мен мүмкіндіктерін ескере отырып, әртүрлі өзгерістерге дайындығы; Жалпы білім беретін мекемелерде тиімді білім беру ортасын құру Тиімді әлеуметтендіру оқыту инклюзивті білім беруді қолдану арқылы ғана табысты болуы мүмкін; Демократиялық қоғамға орналастыру және жеке адамның құқықтарын сақтауды қамтамасыз ету; Мүмкіндігі шектеулі балаларды тиімді оқуға, түзетуге және әлеуметтік жағдайына тарту.

Денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің арнайы мектеп-интернаттарында жүзеге асырылады. Ақыл-ойы кем балаларды тәрбиелеу мен оқыту бірнеше принциптерге негізделген. Жалпы оқу-тәрбие үдерістерін ұйымдастыру принциптерімен қатар арнайы принциптерді атап өту қажет: - тәрбие мен оқытудың әлеуметтік бағыты; - практикалық бағыт; - формальды тәсіл; - Эмоциялық орта және жеке жайлылық болуы керек; Осы санатқа жататын балаларды түзету-тәрбиелеудің мақсаты - әлеуметтік бейімделу және өмір сүру жағдайларын жеңілдету бойынша жұмыс.
Осы мақсатқа жету үшін мүмкіндігі шектеулі балалар жұмысының бірнеше міндеттерін шешу қажет: 1.Тәрбие мен білім беру процесінде балалардың танымдық әрекеті мен психикалық функцияларын барынша дамыту. 2.Еңбек тәрбиесі арқылы әлеуметтік жағдайларға барынша дайындау, олардың қолынан келетін жұмыс түрлеріне үйрету, осы категорияға жататын балалар қоршаған ортада өздерін дұрыс ұстай алмайды, жеке өмірінде сенімсіздік жағдайында болады. Қабілеті тар балаларды қоғамға кіріктірудің қиындығы, бір жағынан балалардың қалыптасуындағы физиологиялық-психологиялық ерекшеліктер, екінші жағынан, әлеуметтік ұғымның дұрыс дамымауы қабілеттері тар балалардың стандартты өмір сүруіне кедергі жасайды. Әлеуметтенудің мәні - тұлғаның әлемге бейімделуі және даралануы. Қоғам ғана емес, ең алдымен, жалпы кез келген адам адамды әлеуметтендіруде қарқынды мәнді орындауға міндетті.

Қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Жеке тұлғаның рухани өсуіне психологиялық-педагогикалық жағдай жасай отырып, өз ортасында және өзге ұжымда өзін еркін сезіне алуға тәрбиелеу, өзіне-өзі сенімді, жауапкершілік қасиетті сіңірген тұлға ретінде қалыптастыру – өзекті мәселе.

Өкінішке қарай, әртүрлі себептермен дамуы өз жас ерекшелігінен төмен балалардың саны да күннен күнге көбейіп барады. Табысты тұлғамен қатар қоғамда психикалық жағынан ойлау, есту, көру қабілеттері шектелген, аутизмі бар балалар да қоғамда орын алуда. Баланың қалыптасуына бірнеше сыртқы және ішкі себептер әсер ететінін айтуға тиіспіз. Анасының құрсағына біткеннен бастап генетикалық тұқым қуалайтын аурулардан бастап, тіпті экологиялық факторға дейін, әлеуметтік мәселелер де өз үлесін қосатыны сөзсіз. Заманауи цифрлық технологиялардың енуіне байланысты телефон, планшеттердің қоғам өміріне кіргені соншалықты, баланың сөйлеу тілі шықпай жатып сол құралдарды меңгереді. Ал баламен екі ауыз сөйлеспегесін бұл – оның сөйлеу тілінің, логикасының дамуына кедергі.

Соңғы жылдары қазақ қоғамында жасөспірімдердің ғана емес, бастауыштағы балалардың да күйзеліске жиі ұшырайтыны туралы мәселелер көтеріліп жүр. Мамандар мұның себебі балалардың дұрыс тамақтанбауы салдарынан ағзада қоректік заттар жетпегендіктен деп түсіндірсе, сарапшылардың бір тобы отбасы жағдайымен және әлеуметтік мәселелермен байланыстырады. Бұған ата-ананың баламен жиі әңгімелеспеуін, яғни ұл-қызының пікіріне құлақ аспауын да қосуға болады. Ғалымдар баланың ой-жүйесі дұрыс жетілу үшін отбасындағы үлкендер оны материалдық тұрғыда қамтамасыз етіп, «басқасын өзі біледі» деп қоя салмай, ұдайы пікірін біліп, әртүрлі мәселелер төңірегінде сөйлесіп отырған абзал дейді. Бірақ, мұның зардаптары орасан, салдары сан соқтырып баланы әртүрлі күйзеліске әкеп соқтырады.

Психикалық дамудың тежелуі деген не?

Балалардағы психикалық дамудың тежелуі (ПДТ) – бұл баланың психикалық функциялары мен дағдыларының қалыптасуы мен дамуындағы бұзылыс, тұтас­тай алғанда, психикалық даму нормасынан немесе оның кез келген жеке функцияларынан артта қалу және кету. Балалардағы ПДТ тұжырымдамасына психикалық дамымау (немесе баяу даму), сондай-ақ баланың эмоционалды-сауық саласының тұрақты бұзылуы, интеллектуалды өсудің тежелуі, танымдық белсенділіктің бұзылуы кіреді. ПДТ бар балалар ойын әрекеттерін көбірек ұнатады, олардың ойлауы ұзақ уақыт жетілмеген, ал негізгі білім нақты және тапшы, көбінесе олардың зияткерлік деңгейі құрдастарына қарағанда әлдеқайда төмен.

Бұл – баланың интеллектуалды қабілетінің жасына сәйкес келмеуі. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Мамандардың айтуынша, бұл жағдайдың негізгі себебі бала миының әлсіз түрдегі органикалық зақымдануы немесе іштен туа біткен, туылу кезінде және өмірінің бастапқы кезеңдерінде болған жағдайлар, негізгі әлеуметтік жағдайы, нашар көруі, құлақ ауруы тағы да басқа себептерден болуы мүмкін. Психиатр, невропатологтың зерттеулері бойынша психикалық дамуының тежелуі балада тұмау, сары ауру, іштегі улану сияқты вирустық және инфекциялық аурулардан кейін пайда болады.

Мұндай балалар білімі мен дағдыларына, тұлғалық жетімділігіне мінез-құлқына байланысты мектепте оқуды бастауға дайын емес. Олар оқуда көп қиыншылықтар көреді: мектепте орнатылған тәртіп нормаларын сақтау оларға аса қиын. Оқудағы қиыншылықтар олардың жүйке жүйесінің әлсіреуінен тереңдей түседі – жүйкесі тозып, соның салдарынан олар тез шаршайды, жұмысқа қабілеті төмендейді, бастаған жұмысын аяқтамайды.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың жеке даму бағдарламасы психофизикалық және сөйлеу дамуының ерекшеліктерін және жеке мүмкіндіктерін ескере отырып әзірленеді және баланың дамуының негізгі салаларын (сөйлеу, танымдық, әлеуметтік-эмоционалдық, моторлық және өзіне-өзі қызмет көрсету) қамтиды. Сабақтың ұзақтығы ерекше білім беру қажеттіліктері бар баланың жас ерекшелігіне байланысты 35 минуттан 45 минутқа дейінгі аралықта. Ата-аналармен бірге түзету сабақтарының кестесі жасалады.

Психикалық дамуы тежелген балаларды түзете-дамыту – ұзақ процесс. Ерте жастан мысалы, 1 жастан маманға келсе, онда мектеп жасына дейін сәбиді түзеуге әбден болады. Егер 3-7 жас аралығында ғана арнайы мамандарға жүгінген ата-аналар болса, оларға нәтижені ұзақ жылдар күтуге тура келеді. Бала 5-6 сыныпқа дейін тиісті мекемеде оңалту, түзете-дамыту процедураларынан өтуі тиіс. Мамандар көмегінің нәтижесі балалардың түзету-дамыту, оқыту курсын толық тәмамдап, жалпы білім беретін балабақшаларға табыс­ты бейімделуінен, мектептегі тапсырмаларды орындауынан, бағдарламаны қабылдауынан көрінеді. Қажет болған жағдайда бала мамандардың шешімімен психологиялық-педагогикалық көмек алуды ары қарай жалғас­тырады.

Мамандардың түзетеу-дамыту процесінде әдістемелік нұсқауларды дұрыс және жоғары деңгейде ұйымдастыруына байланысты психикалық дамуы тежелген балалардың даму деңгейін өз жасындағы балалардың даму деңгейіне жеткізуге болады. Білім беру мекемесінде оқитын ПДТ балалар әр уақытта нәтижеге жету үшін бақылаудан тыс қалмауы қажет. Психолог, сынып жетекшісі және ата-ана тығыз байланыста болған жағдайда ғана баламен жүргізілетін жұмыс нәтижелі болады, яғни баланың өз-өзіне деген сенімділігін арттыру арқылы түзете дамыту жұмыстарын жүргізу тиімді. ПДТ баламен жүргізілетін жұмыстар жүйелі түрде ұйымдас­тырылу керек. Дидактикалық көрнекіліктерді қолдану, қазақ тіліндегі оқулықтардың жеткілікті болуы, көрнекі құралдардың эстетикалық және педагогикалық талаптарға сәйкес келуі, ойын құралдарының әртүрлігі, іс-әрекеттен тыс техникалық құралдардың жеткілікті қолданылуы – бұл баланың сөйлеу тілін дамытып логикалық ойлауы қалыптасуының бір шарты болып табылады.

Танымдық және сөйлеу іс-әрекетінің дамуына жеткізетін әдістерінің бірі – ойын. Ойын баланың өзінің қарым-қатынасқа деген қажеттігін, сезімдерін, ойларын және эмоцияларын сыртқа шығаруын қамтиды. Ойынды дұрыс ұйымдастыру арқылы баланың сөздік қоры дамиды, басқа балалармен қарым-қатынаста өзін еркін сезінуі және қоршаған ортаға байланысты білімдерін кеңейтеді. Бала белгілі әлеуметтік ортада өсіп, айналасындағы заттар мен құбылыстарды танып біледі, олармен тікелей қарым-қатынастарда әсерленіп, бойындағы табиғи қасиеттерін жетілдіріп, ақыл-ой сезімін таным әрекетімен байланыс­тырады. Сезімнің бұл түрі балалардың оқып білім алуын, дүниетанымын, көзқарасын қалыптастырады, ізденімпаздық әрекетін тудырады.

Ерекше балалардың ата-аналары уақыт оздырмай, арнайы мамандарға жедел жүгінгені жөн. Жергілікті дәрігерден алған жолдамамен жоғарыда аталған кеңес беру орталықтарына кезекке жазылып, арнайы мамандардың қолдауымен, сабыр мен төзіммен баланы түзету-дамытудың жолдарын қарастыру керек. Сондай-ақ баланы табиғи ортада, мәселен, тауға, көл жағасына, тіпті ауылдағы туыстарына апарып, демалдырса, бала үшін әрі тәрбие, әрі демалыс болар еді. Ата-аналардың уақыт тауып, балаларымен бір мезгіл сөйлесіп, ойын, арманын біліп, серуендеп, бірге сабақ қарағаны абзал. Неге қызығатыны, не ойлайтыны – бәрі маңызды. Уәде берсеңіз, оны орындаңыз. Балаңызды күнделікті құшақтап, мейіріміңізді көрсетіп, көңіл бөліп отырыңыз. Ең бастысы, бала ең жақын адамдарының жылуын, қамқорлығын сезінуі тиіс.