КРЕСЛОДАҒЫ ӨЛІМ: АЖАЛ МА, АБЫРОЙ МА?

Билік пен байлық қолдың кірі сияқты, бүгін бар, ертең жоқ. Бірақ, қолдың кірі екен деп бұл екеуінен жерініп кеткен тағы ешкімді көрмейсіз. Әсіресе биліктен, мансаптан ажырау, бас тарту қиын дейді дәмін татқандар. Наполеон Бонапарттың: «Менің көңілдесім – билік. Оны әлдекім ұрлап алып, ындыны құри аймалауын қаламаймын. Мен оны тым қымбатқа сатып алдым», - деуі осы тұжырымның рас екенін дәлелдей түседі.


Билік – нәпсі. Өтірік деңізші? Терісін әзер сүйретіп жүрсе де жауапты шенеуніктің креслосына жабысып, айрылмайтын қаншама өлерменді көріп жүрміз ғой. Ондайларды іздеп, алысқа барудың да керегі жоқ. Жан-жағыңызда толып жүр.

Мәселен, Оңтүстікте мұндай өлермендер тіптен көп. Өзінен үлкен бастығы жеті атасы мен алты анасынан боқтап, шапалақпен ұрып, жер етсе де басы салбырап, тілі салақтап, табанын жалап, отырған орнын сақтап қалу үшін жанын сайтанға сата салуға да дайын тұратын әкімқаралар бар. Және ондайлар басқаларға қарағанда әкімдік, басқарма басшылығында ұзақ жылдар отырады, маңынан шықпайды. Себебі оларда ұят жоқ, бүгін табанын жалаған бастығының орнына басқа біреу келсе бұрынғы бастығын жата кеп жамандап, жаңасының табанын аймалап, құрдай жорғалап, мәймөңкелей кетеді. Не айтса да істейді. Дегенінің бәріне көнеді. Тек әйтеуір қызметтен алып тастамаса болды. Бар өмірлік қалауы сол.

Ең бастысы – бұларда өзін аяу деген жоқ. Мемлекеттік қызмет, әкімдік лауазым дегеніңіз оңай шаруа емес қой біле білген адамға. Үнемі стресс, үнемі айқай есту, ылғи қайнаған оттың ортасында жүру. Бұл қанша жерден мықты болсаң да денсаулығыңды сындырмай қоймайды. Оның үстіне қазір қамалып жатқан шендінің санынан жаңыласың, демек, ішкен-жегенінің уайымы бар, қай күні келіп ұстап әкетер екен дейтін қауіп-қатер оны тыныш ұйқтатпайды, асын бойына сіңдірмейді. Алаңсыз ұйқтамаған, асы бойына сіңбеген адам не жүрек ауруына, не жүйке ауруына шалдығады. Сөйтіп, билік, билік деп жүргенде 40-тан енді асқан қамал алар азамат мүгедек болып шыға келеді, не болмаса бұрынғы бүлдіргендері алдынан шығып, тар қапасқа қамалып кете барады. Міне, билікке деген құштарлықтың соңы, финалы осындай. Олар үшін қызмет орнында, креслосында отырып өлу – ажал емес, абырой сияқты.

Еліміздегі аудандарды, басқармаларды басқарып отырған осындай жанкештілердің біразын білеміз. Тіпті қырықтан аспай жатып, жүрек тұсы жиі шаншитындары да бар. Және ол шаншу жылдар өткен сайын сирейді дейсіз бе, үдей түседі ғой. Алайда, биліктен кетсе адам болудан қалатындай қорқады. Мейлі, жүре бер, қара орындығыңда омалып отыра бер, бірақ ертең елуге жетпей креслоңды құшақтаған күйі жан тәсілім етсең не болады? Балаларың жетім, қырықтан енді асқан қылықты қатының жесір қалады. Қазіргінің қатындары жесір қалдым деп екі көзі суалып, дүниеден баз кешетіндерден емес. Оның үстіне қалған өмірін суық төсекте өткізгісі келеді дейсіз бе, сөз айтқан біреу болса көңіл қосуы мүмкін, көңіл қосқан соң сен бейшара көңілден кетесің. Кеше ғана «көке» боп жүргендерің әйеліңді жұбатса мейлі, төсегін жылытып кетіп жүрсе қайтпексің? Соншама жылдар бойғы махаббатыңа осылай бір түкіріп кете барғаны «оибдно» емес пе?! Сондай жанқиярлықпен, денсаулығыңды быт-шыт етіп жеткен билік, мансаптың соңы осылай аяқталғанын қалайсың ба? 45-50 жас деген – ұлыңды үйлендіріп, қызыңды ұзатып, қызықшылыққа қанбай жүретін шағың. Сен өлсең балаңның, қызыңның құдалығына кім барады? Немереңнің мектепке барғанын көріп, ата-аналар жиналысына қатысып, ертегі айтып бергің келмей ме? Саған керегі мансап, саған керегі билік, қара, күңгірт кабинет, былғары орындық. Сол саған қатын болады, сол саған құда болады, сол саған немере болады.

Иә, бұл билікке деген құмарлық бар нәрсені жеңіп кететінін әбден ұқтық. Ол үшін туғанына азар беруге де барады, ол үшін жазықсыздардың көз жасына қалуға да болады, ол үшін тіпті өліп кетуге де барсың. Қазынаны қымқыру мен, пара алуды айтпай-ақ қоялық. Мұншалықты күйге түсерлік не басыңа күн туды? Қара нанға зар болған заман емес, екі қолға бір күрек табылады ғой, соншалықты өзіңді сорлата беретінің не? Әкімқараның қызметін қызғанғаннан емес, өз-өзін аямайтын жанкештілігіне қапа болғаннан айтамыз да. Билік, мансап қанша жерден тартымды болса да отбасыдан артық емес. Ақыры өзіңді өлімге қияды екенсің, кресло, қызмет үшін емес, өлсең отбасың үшін өл. Солардың бір тал шашын жерге түсірме, табанына кірген шөңкені маңдайыңа қада. Міне, сонда ғана Құдайдың да, адамның да алдында сүйкімдісің, елдің есінде қадірлі күйде қаласың. Әйтпесе...

Біз мұның бәрін не үшін айтып отырмыз? Билікқұмарларға өлім тілеп отыр екен десеңіз, қатты қателесесіз. Қандай оңбаған шенеунік болса да ол адам баласы, осы елдің азаматы, бала-шағасының әкесі, біреудің сүйікті жары, Құдайдың құлы. Оның үстіне, масапқорлық қылмыс емес. Алайда, билік деген денсаулығыңды құртып, өз-өзіңді мүжуге тұратын нәрсе ме? Егер жаныңды ауыртқан кеселің болса, сол кеселіңе себеп – қызметің болса, ол жерде неге байланып отырсың? Таста да, кет. Дүниеде одан да басқа қызықтар көп, тоймай жүрсең нәпсінің жетпіс жеті мың түрі бар. Ең дұрысы – бар да балаңды бақ, тәрбие бер. Жұмыс керек десең кәсіп аш. Отбасыңа көңіл бөл. Осыдан артық бақыт жоқ. Бар айтқымыз келгені де осы еді.

 

P.S. Бұл айтқандарды көңіліне тоқып, «шынымен де, өзімді қинап оттың арасында неғып жүрмін, қой, өлмей тұрғанда кетейін» деп, бір пенде тәубеге келеді дегенге расын айту керек қой, мен де, сіз де сеніп отырған жоқсыз. Олар тіпті «мынау не айтып отыр» деп миығынан күлуі де мүмкін. Әйтсе де, адам санасы шын сөзді қаласа да қаламаса да еркінен тыс қабылдайды және күндердің бір күнінде ар-ұжданы жәймен мазалауды бастайды дейді ғой психологтар. Демек, креслода өлуге құмар әкімқараны ар-ұжданы дұрыс жолға салып жатса, соншама сөзіміздің бір әжетке жарағаны да...

 

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

ОҚО МӘСЛИХАТЫ ЕЛБАСЫНЫҢ СЫНЫНА ҚАЛҒАНДАРҒА АТАҚ БЕРУМЕН АЙНАЛЫСА МА?

Осыдан бір айға жетер-жетпес уақыт бұрын, дәлірек айтсақ 25 қаңтар күні ОҚО мәслихатының сессиясында халық қалаулылары 25 кісіге "ОҚО-ның құрметті азаматы" атағын беріпті. Бір сөзбен айтсақ, «сен же», «мен же» болған. Мейлі берсе берсін, бізге салса тіпті 25 мың адамға берсін. Алайда, сол атақты кімдер алды? 25-інің бәрін тізбелеп отырмай, екеуіне ғана тоқталып өтсек.


«ОҚО-ның Құрметті азаматы» атанғанның бірі – кезінде осы облысты басқарған Болат Жылқышиев. Жылқышиевтің кезінде облыста қандай у-шудың болғанын жақсы білетін шығарсыздар. Жүзден аса сәбидің ВИЧ-ке шалдығуы Болат мырзаға қара таңбадай жабысып, кетпей қойған. Орны толмас қасірет орын алған облыстың әкімінің жұмысына биліктің көңілі толмаған соң Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Елбасы ескерту беріп, ақыры орнынан алды. Қаншама дәрігер сотты болды. Былайша айтқанда, Болат мырзаның аты елдің есінде тек осы шулы оқиғамен ғана астарласып жатқандай.

 

Тағы бірі тап осы ОҚО-ға әкім болған – Қалық Абдуллаев. Қалекеңді кезінде ерінбеген адамның бәрі сынайтын. Әсіресе Хабар арнасындағы «Жетпіс жеті күн» бағдарламасының бір саны Қалық Абдуллаевты мазақ етпей шықпайтын. Оны қоя беріңіз, тіпті, Елбасының өзі Шымкентке бір келгенінде тақтаға шыққан баланың жанын шығаратын баяғының мұғалімдері секілді Қалекеңді тұрғызып қойып, ашуланып: "Шымкентте біреудің үйіне барып шай ішпеңдер деген едім ғой" деп әбден ұрысқаны бар. Содан көп ұзамай «шайқор» Абдуллаевыңызды орнынан алды. Одан кейін қызмет те берген жоқ. Қайда жүргенін де білмей қалғанбыз. Сөйтсек, ОҚО мәслихаты қайда жүргенін біледі екен. Біліп қана қоймай, құрметті азамат атағына лайық көріпті. Лайық болса лайық та шығар. Алайда...

Қалық Абдуллаевтың әкімдік еткен тұсында Оңтүстіктің қараңғы түнекте қалғанын қалай жасырамыз? Күндіз 2-3 сағат берілетін жарық кеш болысымен сөніп, бүкіл облыс қап-қараңғы қапаста отырды ғой. Шымкенттегі көпқабатты үйлердің тұрғындары газдың жоқтығынан далаға шығып, шөп-шалам тұтатып тамақ пісіріп, қаланы қазанның астынан шыққан көк түтін алып кеткен жоқ па еді? Жылудың жыры бір басқа. Бір отбасының бүкіл мүшесі бір бөлмеге тығылып жататын. Жылы болсын деп. Басқа облыстардың тұрғындары жетісіп отырмаса да ОҚО-ның дәл сол кездегі халі мүшкіл болды. Халықтың билікке деген жеккөрушілігі шарықтау шегіне жеткен-ді. Міне, Қалық Абдуллаевтың тұсындағы тіршілік.

Сонда деймін-ау, ОҚО мәслихаты аттары жағымсыздау оиғалармен ел есінде қалған немесе Елбасының сынына ұшырап, ескерту жасалған Абдуллаев сияқтыларға атақ берумен айналысатын мекеме ме? Ақыры ВИЧ жайлаған тұста әкім болған Болат Жылқышиевке берді екен, онда салақтығымен 100-ден аса сәбиге ВИЧ індетін жұқтырған дәрігерлерге неге бермеді? Сол кездері ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының басшысы болған Нұрсұлу Тасмағамбетованы неге ұмытып кетті екен? Балаларға ВИЧ жұқтырған Болат Жылқышиев деуден аулақпыз әрине. Алайда, дәл осы Болат мырза әкім болып тұрған тұста орын алған оқиға екені рас қой? Қай кезде де сұрау алдымен бірінші басшыдан алынады. Облыста орын алған мәселеге бірінші кезекте облыс әкімі жауап береді. Дәл осыны негізге ала отырып, билік оны орнынан алған жоқ па еді?

Биыл індет жұқтырған балаларға олардың ВИЧ-пен ауыратындығы ресми түрде айтылатын болыпты. Өте ауыр жағдай. Бейшара балалардың ата-аналарының қабырғасы қайысатын тұс. ОҚО мәслихаты бұл жаңалықтан хабарсыз дей алмайсың. Бәрін біледі. Алайда, ең болмаса сол балалардан, ата-аналарынан ұялып: «Бөке, сізге құрметті азамат атағын келесі жылы берейік» десе Болат мырзаның талағы тарс айрыла қоймас па еді, кім білсін...  

 

Әншейінде Елбасының атын аузына алмай іс бастамайтын ОҚО мәслихатының депутаттары президенттің көңілі толмаған, сынына, «қаһарына ұшыраған» әкімдерді не үшін «Құрметті азамат» атағына лайықты деп ойлады екен? Осылар осылай-осылай билікке оппозиция болып, баррикаданың арғы жағына секіріп кетіп жүрмей ме? Кім білсін. Дегенмен, не шықса да шымкенттік депутаттардан шығады. Негізі, былтыр көктемде сайланған депутаттарға қатысты у-шу көбейіп кетті. Бір-екеуі істі болды, хатшысына қатысты айқай-шудың басылғаны кеше...

Құдай әйтеуір ОҚО мәслихатының депутаттарының ақылына ақыл қоссын деп тілейміз.

 

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

 

ДАРХАН МЫҢБАЙДЫҢ МҰХАМЕДИҰЛЫНАН НЕСІ КЕМ?

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

 

Әдетте мемлекеттік һәм ұлттық идеологияның төңірегінде әңгіме қозғала қалса, ауызды қу шөппен сүртуге әуеспіз. Қит етсе, «Қазақстанда күллі жұрт мойынсынған идеология жоқ!..» деп байбалам салып, жыланамыз да жатамыз. Алайда елдің санасы мен жан-жүрегіне мықты идеология орнығуы үшін мықты, сауатты идеолог керек екенін ескере бермейтініміз бар. Және ондай идеологты айдың арғы бетінен іздеп, шарқ ұрудың да қажеті шамалы.


Иә, қазақ дейтін халық көш бастар идеологтан кенде болған емес. Кезінде тұтас ұлтқа ұстын болған Өзбекәлі Жәнібековтің өзі неге тұрады?! Бірақ қазақтың идеологының басы да, аяғы да Өзекеңмен шектелмесе керек. Оның үстіне Ө.Жәнібеков айтулы идеолог болып аяғы аспаннан салбырап түсе салған жоқ шығар. Ол да жұмыр басты пенде ғой: бір жерде кіндік қаны тамды, өсті, қалыптасты, тәжірибе жинады, ысылды, шарықтады. Сол іспетті Өзекең салған сүрлеуден сусындап, ұлағатты өмір жолынан пікір түйіп, өміршең іс-әрекеттерінен тәлім-тәрбие алған азаматтар арамыздан табылмайды дегенге сенесіз бе? Сізді қайдам, өз басымыз сенбейміз. Тек Күреңбай сынды сол нағыз идеологты көре білсек, маман ретінде бағалай білсек болғаны.

Мысалы, алысқа ұзамай, Дархан Мыңбайды-ақ алайықшы. Ұлысқа ұйытқы болған Оңтүстіктің тумасы. Қандай алмағайып заман орнаса да, қазақылықтың қаймағы бұзылмаған өңірдің ауасын жұтып, суын ішіп, топырағына аунап-қунап өсіп-жетілген азамат. Болар баланың етінің тірілігі мен алғырлығы шығар, ауылдың қарадомалағы сонау Ресей барып білім алды. Басқасы – басқа, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тәмамдау екі қазақтың бірінің маңдайына жазыла бермейтін нәрсе еді ғой сол тұста. Кеңес дәуірін айтамын. Журналист мамандығын меңгерді. Мәскеуден оралған бетте – 1985 жылы Одақтық және шетелдік баспаға арналған Бас ақпарат редакциясының (ҚазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы Ақпараттық агенттік – ҚазТАГ) редакторы болып еңбекке араласты. 1986 жылдан – аға редакторы, ал 1989 жылдан Одақтық баспаға арналған ақпарат редакциясының аға бақылаушы әдеби редакторы атанды. 1990 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесіне қызмет ауыстырып, мұнда Актілерді жариялау бөлімінің аға кеңесшісі, 1992 жылдан аталмыш органда редакциялық-баспа бөлімінің аға референті лауазымдарын атқарды. 1994 жылы таза шығармашылыққа оралып, республикалық «Өркениет-Горизонт» газетіне басшылық жасады. 1996 жылы «Қазақстан теледидары және радиосы» республикалық корпорациясының вице-президенті болып тағайындалды да, араға бір жыл салып Дархан Қамзабекұлына Шығармашылық қызметті және облыстық телерадиокомпаниялармен жұмысты үйлестіру жөніндегі басқарманың тізгін-шылбыры сеніп тапсырылды.

Әйткенмен «Тесік моншақтың жерде қалмайды» деген рас екен, сол 1997 жылы-ақ Дәкеңді өзінің туып-өскен өңірі аттай қалап, елге алдырды. Сөйтіп, Дархан Мыңбай 35 жасында Оңтүстік Қазақстанына облыс әкімінің орынбасары болып оралды. Әрине, қай салаға жауапты екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Мәскеу көрген журналист жігітке үлкен облыстың идеологиясын алып жүру жүктелді. ОҚО-ны басқарған Қалық Абдуллаев, Бердібек Сапарбаев, Болат Жылқышиев, Өмірзақ Шөкеев, Нұрғали Әшімов секілді азаматтармен иық тірестіре тер төкті. Б.Сапарбаевтың тұсында жаңадан құрылған жастар ісі және ішкі саясат департаментінің бастығы болып, Б. Жылқышиевтің кезінде өзі дүниеге келген Түлкібас ауданын тізгіндеуі де Дәкең үшін өмір мектебі іспетті. Тіпті ОҚО-ның тарихында бір емес, екі қайтара өңір басшысының идеология жөніндегі орынбасары болып тағайындалған азамат кемде-кем шығар. Д.Мыңбай 2006 жылы аталмыш лауазымға қайта бекітіліп, екі жылдай идеологияның бұрқ-сарқ еткен қара қазанын қайнатты. Бағы шығар, бұл азаматтың оңтүстіктің идеологиясындағы қалдырған қолтаңбасын жерлестері әлі күнге шейін таңды таңға ұрып айтады. Күллі республикаға үлгі болған талай рухани, мәдени мән-маңызы зор іс-шаралардың басы-қасында Д.Мыңбайдың жүргендігін ұмыта қойғанымыз жоқ. Қазақтың сөз ұстаған нар тұлғаларын Шымкентке арнайы шақырып, «Ұлысымның ұйытқысы – Оңтүстіктің» аясында қалың қауыммен жүздестіруі, дәстүрлі түрде «Саба» фестивалін өткізуі оның шын мәніндегі идеолог ретіндегі ұйымдастырушылық қабілетін, ұлтқа жанашырлығын паш етіп тұрғандай еді.

Өкінішке қарай, Д.Мыңбайдан кейін Оңтүстік идеологқа зәру күйде қалғандай күй кешті. «Өкінішке қарай» дегеніміз, бәлкім, аймақ дәргейінен алсақ, эгоистік те шығар. Бірақ облыс мықты идеологын уысынан сусытып алып, ұтылғанымен, мемлекеттік деңгейде қарасақ, қазақ халқы ұтылған жоқ. Өйткені 2008 жылы Дәкең Мәдениет және ақпарат вице-министрі ретінде Арқа төріне жол тартты. Іле-шала «АП-дан» төбе көрсетті. 2008-2012 жылдар аралығында ҚР Президенті Әкімшілігінің ішкі саясат бөліміне жетекшілік жасады. 2012 жылдың қаңтар айында Мәдениет және ақпарат министрі болып тағайындалғанда ше, Оңтүстік жұртшылығының қуанғанын көрсеңіз, құдды бір Өзбекәлі Жәнібеков тіріліп келгендей әсерлендік-ау! Себебі қазақтың арғы-бергі руханиятына терең бойлай білетін, елім дегенде ет жүрегі елжіреп тұратын Дәкеңнің Ө.Жәнібековтің ерліктерін қайталайтынына күмәніміз болмаған-ды. Тіпті сол жылдың 24 қыркүйегінде Кәрім Мәсімовтың Үкіметі отставкаға кеткенде де Елбасы Дархан Қамзабекұлын қайтадан Мәдениет және ақпарат министрі етіп бекітті ғой. Шын талантты, хас маманды, нағыз идеологты бағалағаны үшін мемлекет басшысына іштей алғыс айттық. Серпілдік. Үміт арттық.

Алайда 3-4 ай өткенде «Д.Мыңбай «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру аясында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған Ұлттық музейге директор болыпты» деп естідік. Иә, бұл мекеменің Орталық Азиядағы ең жас әрі ең ірі музей  екендігіне һәм тәуелсіз Қазақстанның тарихында құрылған тұңғыш Ұлттық музей екендігіне дауымыз жоқ. Оның үстіне Президенттің бір сөзінде: «Ұлттық музей ғылыми және рухани орталық болып қалады, біздің қазақстандық жолымыздың барлық прогрессивтік жетістіктерін көрсетеді. Өзінің сәулеттік ауқымымен музей ғимараты ресейлік Эрмитажбен, француздық Луврмен және американдық Метрополитен музейімен бір қатарда тұратын әлемнің ірі экспозицияларының ондығына еніп отыр»  деп айрықша атап өткені де – жадымызда.

Содан бері төрт жыл зулап өте шығыпты. Осы мерзім ішінде бұл мәдени орталықта Дәкең біраз ауқымды жұмыстар атқарды. Елбасының «ұлттық музейді әлемдік музейге айналдыру керек» деген тапсырмасы шеңберінде қазіргі таңда шетелдік әріптестерімен байланыс орнатып, әлемнің жетекші елдерінің музейлерімен келісімшартқа отырғанынан да құлағдармыз. Мұнда күнде қарбалас. Ұлттық музей тек қана келушілерге экспонаттарды көрсетумен шектеліп отырған жоқ. Күн сайын келушілерге арналған тұрақты залдардан бөлек ұйымдастырылатын іс-шаралар өте көп. Музейде жеке көрмелерге, көшпелі көрмелерге, клас­си­калық өнер мен жаңа бағыттар­дың тұсаукесерлеріне арналған арнайы залдар бар. Онда отандық және шетелдік өнер өкілдерінің жеке көрмелері өткі­зіліп тұрады. Сонымен қатар еліміздің өзге өңірлерінің де музейлері мұнда қонақта болып, құнды экспонаттарын келушілерге ұсына алады. Ұлттық музей мәдени-ағарту, ғылыми-әдіс­те­­мелік, танымдық-ұйымдастыру істе­рімен де айналысады. Сондықтан мұнда ғылыми конференциялар, «дөңгелек үстел», баспасөз конференциялары, рухани, мәдени жиындар үзілмейді. Сондай-ақ халық арасындағы құнды мұраларды жинау мақсатында, қазақ руханиятын одан сайын байытып, төрткүл дүниеге паш етуге бағытталған алуан-алуан акциялар да жалғасын тауып келеді. Әрине, мұның барлығы – бірінші кезекте білікті басшының маңдай терінің жемісі.

Бірақ... бірақ кей-кейде «Біз бұл қызмет арқылы асауға тұсау салып, шын жүйрікті шідерлеп қойдық-ау» деген ой келеді. Ел ағасына айналған шақта Дархандай кадрдың қадір-қасиетіне жетіп, идеологтық әлеуетін кәдеге асырғанымыз құп болар еді. Қазір Ақпарат және коммуникациялар министрі немесе Мәдениет және спорт министрі лауазымында отыратын-ақ азамат еді. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, Дархан Қамзабекұлынан кейін министр болғандардың қайсысы дәл осы кісі секілді жандырып жұмыс істеп, елдің есінде қала алды? «Біздің қасіретіміз осындай мықтыларымызды мойындай бермейтінімізде ғой» деген ой келеді. Тым болмаса, «АП-дағы» бұрынғы атқарып кеткен қызметі – ішкі саясат бөліміне меңгеруші етсек те, ұтылмас едік-ау. Біреулердің беделін  қызметі көтереді, біреулер қызметтің беделін көтереді емес пе, Дархан Мыңбай, біздіңше, соңғы топқа жатады. Ол осы «АП-да» ішкі саясат бөлімінің басшысы болып отырғанда да есімі тұлға дәрежесінде аталып жүргенін көпшілігіміз ұмытқан жоқпыз. Ол кісіден кейін бұл қызметті талай шенеунік атқарды. Қане, солардың қайсысы есте қалды? Демек, Дархан Қамзабекұлын музейден ішкі саясатқа қайта апарудан ешкім ұтылмас еді деп ойлаймыз. Қайта тіпті мемлекетіміз ұтар да еді. Ойды ой қозғайды, Иманғали Тасмағамбетов Ресейге елші боп кеткелі, әлеуметтік салаға, идеологияға жауапты вице-премьерліктің де мына қоғамға қажеттігі сезіле бастады. Біздіңше, «АП» көрген, министрлікті басқарған Дархан Мыңбайға сол орын да олқы болмас еді. Жарайды, ол орынды Президент қысқартып жіберді дей қояйық. Ақпарат министрлігін басқарып отырған Дәурен Абаев та кейінгі жаңа толқынның өкілі, жас пері бола қойсын. Бірақ соңғы бір жылдың көлемінде әлеуметтік желілерде әбден «таяқ жеген» Арыстанбек Мұхамедиұлының орнына Мыңбай мырза министр болып кетіп жатса, оған қазақстандықтар тек қуанар еді деп ойлаймыз. Мұхамедиұлынан Мыңбайдың қай жері кем? Қайта Д.Мыңбайдың көп жағдайда ел сүйкіміне бөленгенін бәріміз көрдік емес пе?! Әрине, кімді қай жерге қоятынын Елбасы шешеді. Біздікі «осылай болса қайтер еді» деген ғой, әншейін. Ал сіз не ойлайсыз?   

Әкім қандай болуы керек: "хозяйственник" әлде саясаткер?

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

 «Қазақстан билігіндегі кадрлық саясат ашық-жарқын жүргізіледі және ол елдің бәріне бірдей түсінікті сипатқа ие» десеңіз, қателесесіз. Мысалы, қалың бұқара облыс тұрмақ аудан әкімдерінің нендей критерийлер бойынша тағайындалатынынан бейхабар. Бір білетініміз, әйтеуір технарь мен экономист шенеуніктер тесік моншақтай қашанда жерде қалмайды. Сонда әкім дегеніңіз қандай лауазым? Ол шаруаның адамы ма, әлде саясаткер ме?


– Ең әуелі, қай деңгейдегі әкім болса да, қоғамның талап-тілегіне сергек қарап, жекелеген адамдардың мұң-мұқтажына ортақтаса білуі керек. Мұндай жағдайда ол әрі шаруагер, әрі саясаткер міндетін қатар атқарады. Сондықтан өз басым бұл екі категорияның аражігін ажыратпай, тұтас ұғым ретінде қараймын, – дейді бір кездері Қостанай облысын басқарған әкім де, шетелде елші де, Үкіметте вице-премьер де болған Балташ Тұрсынбаев. Ол «хозяйственник» болудың мән-мағынасын тәптіштеп түсіндіріп берді: «Әдетте көпшілік шаруагер әкімді «завхоз» ретінде көргісі келеді. Бұл дұрыс емес. Әкімнің бойында өзіне сеніп тапсырылған облыста, ауданда, ауылда ішкі саясаттың негізгі қағидаларын ұтымды жүзеге асыра алатындай қабілет болғаны жөн. Алайда бұл сұлу-сыпайы, құрғақ сөзден тау тұрғызу дегенді білдірмейді. Өйткені шаруашылыққа қатысты ең маңызды түйткілдердің түйінін тарқатпай, идеологияға кірісу қиын. Өз кезегінде саяси жұмысты жүргізу үшін де тиянақты білім, ептілік қажет. Аталмыш қасиеттер әкімнің бойынан табылмаған жағдайда ол расында да қолында өзі басқаратын аймақтың бір уыс кілті бар, қоймалардың есігін ашып-жауып жүруден әріге қауқары жетпейтін «завхозға» айналып шыға келеді».

Сарапшының пікірінен ұққанымыз, нағыз, толыққанды әкім атану үшін шаруашылықтың тілін біліп, саясатты ұршықша иіре білген абзал. Міне, осынау тепе-теңдік сақталғанда ғана облыс пен аудан-ауылдың дамуына жол ашылады.

Балташ Молдабайұлы, өкінішке қарай, шаруашылықтың бабын білу, түсіну былай тұрсын, ішкі саясатты «қақпайтын» атқамінерлердің жиі кездесетінін де жасырмады. «Міне, соның кесірінен экономика кері кетіп, құлдырау орын ала бастайды, ал бұл бірінші кезекте әлеуметтік наразылықтың туындауына түрткі болады» дейді ол.

Балтекең әкімдердің «технарьлар» арасынан тағайындалуына қарсы екен: «Оларды негізінен штабтық жұмыстарға, тиісті өңірдің дамуының басым бағыттарын белгілеуге жұмылдырған жөн. Себебі әкім – ең алдымен ұйымдастырушы. Мысалы, облыстың немесе ауданның ұзақ мерзімді даму бағдарламасы жасалды делік. Оны іске асыру үшін сапалы кадрларды іріктеп, оларды тиісті лауазымдарға қою керек қой. Міне, осы тұрғыда көп нәрсе бірінші басшының ұйымдастырушылық қарым-қабілетіне байланысты. Менің ойымша, жалпақ жұртты жарқын болашаққа бастайды делінген бірталай мемлекеттік бағдарламалардың сәтсіздікке ұшырауы – осы «технарь» немесе экономист әкімдерге сенім артудың салдарынан. Айталық, Мемлекет басшысының қатысуымен алаулатып-жалаулатып үлкен кәсіпорынның тұсауын кесеміз, бірақ көп ұзамай оның есігіне қара құлып салынады. Неге? Оған мысалды алыстан іздеп, қиналудың қажеті шамалы, қазақстандық биоэтанол өндіреді деп дәмеленген зауыттың қалай күйрегенін тілге тиек етсек те жеткілікті. Біз оны үлкен өнеркәсіп кластерінің негізі болады деп күтіп едік... «Технарьлардың» тірлігінің жемісі – осы! Әйтсе де ешкім ешқандай жауапкершілікке тартылмады. Әйтпесе көрер көз болса, бәрі жайрап жатыр ғой: мемлекеттің ақшасы жаратылды, жоба күл-талқан болды, ал мемлекет пайда табудың орнына зиян шекті. Сондықтан әкім деген лауазымға барынша білікті, ой өрісі кең, келешекке көз тастай алатын, кадрларды дұрыс таңдап, әрқайсысына жөн-жоба нұсқайтын адамды тағайындау шарт. Сонда ғана ауыл-аймақтарда проблема туындамайды. Кадр таңдаудағы қателік небір болашағы зор бағдарламалардың құрдымға кетуіне әкеп соқтырады. Әрі оның отандық экономиканы тұсаулап тұрған факторлардың бірі екені де өтірік емес».

Ал, 1997-2004 жылдары Қызылорда облысын басқарған 3 әкімнің тұсында «зам» болған Нұрлан Ерімбетовтің көзқарасы біржақтылау секілді әсер қалдырды. «Билікке қадам басып, әкім атанған адам саясаткер, стратег болуы қажет. Ол тек қарапайым халықтың үніне ғана емес, сарапшылар мен ғалымдардың да пікіріне құлақ түріп, оны бойына сіңіріп, баға бере білгені жөн. Сондай-ақ, өзі басқарып отырған аумақтың алға жылжуына кедергі келтіретін проблемаларды дер кезінде көріп, шеше алуы тиіс. Мысалы, аудандардың бірінде – жұмыссыздық, екіншісінде – қоршаған ортаның ластануы, үшіншісінде – ауызсу тапшылығы, төртіншісінде – туберкулезге шалдыққандардың артуы, бесіншісінде сауатты бизнес-жобалардың жоқтығы күн тәртібіндегі бірінші мәселе болуы ықтимал. Егер әр жаңа әкім сол күйіп тұрған мәселелердің тым құрығанда біреуін ептей алса, тұтастай қарағанда, көлге тамған тамшыдай болса да, мемлекеттің өркендеуіне үлес қосар еді» дейді ол.

Қазақстан азаматтық альянсының президенті сонымен қатар «ит жоқта шошқа үрмес» үшін, яғни стратегиялық маңызды салаларда өз міндетін дұрыс айқындап, орындай алатын кадрлар жұмыс істеуі үшін әкімдердің адам тани алуы керектігін атап өтті. Оның айтуынша, әкім өзіне орынбасар, басқарма-бөлімдерге басшы тағайындарда кәсіби өсудің барлық сатыларынан өткен, саланың түйткілдері мен аймақтың өзіне тән ерекшеліктерін бүге-шігесіне дейін білетін кадрларға таңдау жасағаны құба-құп. Әрине, бұл ретте нақты тапсырмалар жүктеп, оның орындалуын қатаң бақылауда ұстауды да естен шығармаған лазым.

«Бұдан бөлек әкімдердің парасатты болғанын қалар едім. Бұл – заман талабы, – дейді Н.Ерімбетов. – Өйткені әкім өзінің қарамағындағылармен ғана емес, күллі қоғаммен жұмыс істейді. Оның алдына ғалым да, жазушы да, сазгер де келеді. Әлгі әкімнің пайым-парасаты мен мәдениетінің деңгейі уақыт қарқынына ілесе алмаса, ол кісілердің сол аудан туралы көзқарасы да кереғар болмай ма?! Өкінішке қарай, қазіргі таңда әкімдердің бәрі бірдей бұл лауазымға қойылатын критерийлерге сәйкес келмейді. Аузынан сөзі, үстінен бөзі түскен шенеуніктерді де көріп жүрміз. Ой-өрістің кеңдігі жетіспейтін басшылар да бар, олар өздерінің базалық мамандықтарының шеңберінде тұйықталып қалған. Бұлай етуге болмайды, себебі әкім – «халықтық» лауазым. Ол барлық санаттағы азаматтардың проблемаларын ұғынып, түйсіне алуы керек. Оған қоса әкімдердің барлығы да Президенттің өкілі саналады. Оның жұмысына қарап тұтастай билікке һәм Мемлекет басшысына баға беруге болады».  

Біздіңше, әкімнің шаруагер немесе саясаткер болуы саяси жүйеге де тікелей байланысты. Мысалы, ауыл, аудан, қала «қожайындарын» – олардан бір бас жоғары тұрған басшының, ал облыс әкімін Президенттің тағайындайтынын ескерсек, онда әкімқаралардан тек «хозяйственник» болу талап етілетін сияқты. Олардың қызметтік тағдырына қатысты шешімді халық емес, төбесінен төніп тұрған дөкей бастығы қабылдайтын болған соң, сұңғыла саясаткер, тіліне бал жаққан шешен, харизмалы көшбасшы болып несі бар?! Жоғарыдан түскен тапсырманы орындап, «өйт-бүйт» деп шұқып көрсеткен шаруаны ұйымдастырып, тып-тыныш қана жөніне жүре бермей ме?! Сірә, әкім атаулының баршасы осылай ойласа керек.

Саяси жүйе өзгеріп, әкімдер тек сайлау арқылы ғана тізгінге ие болсыншы, талай нәрсе өз арнасын табар еді. Қараша халықты көзіне ілмейтін, қарақан басының қамынан өзгені күйттемейтін кездейсоқ адамдар әкімдік ғимаратының сыртында жүрер еді. «Қайтсем елдің қазынасынан қаржы жымқырып, жемсауымды толтырамын» дейтін сұғанақтар емес, шын мәнінде әлеуметке жақын жандар әкім болар еді. Өзінен лауазымы үлкен ақ жағалының асты-үстіне түсіп, жалпақтауды емес, сайлаушыларына – дүйім жұртқа жағынып, көңілінен шығуды ойлар еді. Белгілі бір шешім қабылдарда бастығының келісімін алуға күш салмай, қоғаммен ақылдасар еді. Және соған сай жауапкершілігі бұрынғыдан да бетер артар еді. Өйткені әрбір іс-әрекеті үшін елдің алдында ашық жауап беруге тура келеді ғой. Ондай жағдайда ықпалды көке-жәкесіне немесе тексерушіге сый-сияпат жасап, былық-шылығын жасырып-жаба алмайды. Алқалаған қауымның қайсыбіріне ауызбастырық бере берсін?!

Соңғы жылдары әкімшілік-басқару функциясын орталықтан аймақтарға беру жайлы сөз қозғалып жүр. Елбасы да барлық деңгейдегі әкімдерге «Экономикамен айналысыңдар, даму үшін инвестиция тартыңдар, дотациялық жағдайдан шығуын амалын қарастырыңдар» дегенді жиі ескертеді. Демек, Ақордаға олардың саясаткерлігінен гөрі шаруашылыққа ден қойғаны маңызды деген сөз.

Иә, заң тұрғысынан үңілсек, облыс бірінші тұлғасы мемлекеттік саяси лауазым иесі саналады. Алайда Президенттің өкімімен тағайындалатынын ескерсек, оларды нағыз саясаткер деуге ауыз бармайды. Оның үстіне ешқайсысының сайлауда ашық саяси бәсекелестікке түсуде тәжірибесі де жоқ. Ал аудан әкіміңіз – бар болғаны мемлекеттік әкімшілік лауазым иесі ғана. Ол қайбір саясат жасай қойсын...

P.S. Айтпақшы, жуырда Оңтүстік Қазақстан облысына әкім болып тағайындалған Жансейіт Түймебаевты да шаруашылықтың маманы деу қиын. Ғылыммен айналысып, жоғары оқу орнында ұстаздық етті, Білім және ғылым министрі болды, Президент Протоколының бастығы лауазымын атқарды, Сыртқы істер министрлігінде ысылып, бірқатар мемлекеттерде елші болып, дипломаттық қырын шыңдады. Ендігі қалып тұрғаны – қаншалықты «хозяйственник» екенін дәлелдеу. Тағы бір атап өтерлігі, өңір басшыларының ішіндегі «технарь» да, экономист те емесі – Қансейіттің ұлы ғана. Оның базалық мамандығы – филолог.