ҚАЗ РУС

Науқастар Тәшкен жағалап жүр

Жерлестеріміздің біразы бүгіндері шет елге барып емделуді жөн санайды. «Havard Medical International» ұйымы келтірген дерек бойынша қазақстандықтар өзге елде ем қабылдау үшін жылына 200 миллион долларға дейін қаражат жұмсайды екен. Бұл – клиниканың құнын қалтасы көтеретінер. Ал, ондай мүмкіндігі жоқтар көрші Тәшкеннің дәрігерлеріне жиі баратынды шығарыпты.

Неге олай? Отандық дәрігерлердің біліктілігі қашан да назарда. Әсіресе, БАҚ-тың қарауылына қашан да ілігетін ең алдымен осы дәрігер мен мұғалім. Қит етсе солардың «айыбын ашуға» шебер боп алдық. Қазір кез келген журналист науқасты қалай емдеу керек екенін сол ақ желеңділердің өзінен артық біледі. Дәрігерлердің біліктілігін осыдан біраз бұрын Сенат төрағасы Қасымжомарт Тоқаев та қатты сынаған болатын. 2006 жылғы Шымкенттегі ВИЧ індетінен соң онсыз да оңбай тұрған адам тәні инженерлерінің абыройына мүлдем көлеңке түсті. Осыдан болар қазақстандықтардың көбі өз жерлестеріне сенуден қалып, шет елден шипа іздеп жүргені. Әсіресе Қазақстанның оңтүстігінде көрші жатқан Өзбекстанның астанасына барып ауруын емдететіндер көбейген. Жуырда сол жаққа барып келген бір танысым ала тақия киген ақ халаттылар да бағаны аспандатып жібергенін айтты. Әсіресе «Қазақстаннан келдім» дегенді естігенде ерекше қуанады екен. Қасымыздан аққан судың қадіріне жетпей жүрміз бе әлде шынымен Тәшкеннің дәрігерлері мықты ма? Осыны саластыра отырып талдап беруін біз ғұмырының басым бөлігін сол жақта дәрігер дайындаумен емдеу ісін қатар алып, соңғы он жылда Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтика академиясында ұстаздық етіп жүрген профессор, медицина ғылымының докторы Рысхан Тәжімұратовтан сұрадық.

– Ең алдымен Ташкент пен Шымкентті салыстыруға болмайды. Ташкент – бір мемлекеттің астанасы. Ал, Оңтүстік Қазақстан бір елдің облысы. Қай мемлекет болмасын өз астанасына қаражатты көбірек жұмсайды. Ташкенттің мемлекет қарамағындағы клиникаларының жабдықтары жақсы. Ғылыми жетістіктер де сонда шоғырланған. Бірақ ондағы маманның бәрі бірдей мықты деп айта алмаймын. Олардың ұтатын жері – науқасқа деген мәмілесінде. Өзағаңдар табиғатынан мүләйім сөйлейтін халық қой. Ал, науқас дегенің аурудан жүйкесі жұқарған жан. Оларға жылы сөздің өзі кейде ем болады. Оның үстіне ақша төлеймін деп тұрған адамды Құдасындай қарсы алып, барынша жақсы қызмет етуге тырысады. Біздің жерлестердің сол жаққа жиі баратынының ең басты себебі де сол. Біздің оңтүстікте де медицина жақсы дамыды. Осыдан он жыл бұрынғымен салыстырғанда жер мен көктей. Білікті мамандар да бар. Бірақ біздің мамандарға науқасқа деген қарым-қатынас мәдениеті ақсаңқырап тұр. Науқасты өз жақыныңдай жақсы көру керек. Ол дәрігерге сенуі керек. Сонда барып, дәрігердің беделі де артады, емі де қонады. Алдыңа келген адамға салақұлаш тізім беріп, сан сынамаларды тапсыру үшін бірнеше зертханаға сандалта берсек бізге кім сенеді? Онсыз да ауырып, жүйкесі жұқарып тұрған науқас бізді жек көрмегенде қайтсін,-дейді профессор. 

Рысхан Тәжімұратұлының пікірінше, Оңтүстікте маман даярлау мәселесі де ақсап тұр. Үш миллионға жуық халқы бар өңірге жоғары буын дәрігерлер тапшы. Кадр даярлауда да біраз шаруаны сұрыптан өткзу керек. Ең алдымен дәрігер даярлайтын жоғарғы оқу орындарының ұстаздары ғылымды тәжірибемен қатар алып жүретін маман болуы керек. Бізде өкінішке орай, бұл жағы шектеулі. Біздің ауруханаларда барлығын бас дәрігер шешеді. Оның рұқсатынсыз медициналық ЖОО-ның бірде бір мұғалімі ауруханаға кіре алмайды, ота жасауды айтпағанда. Ғылыммен тәжірибенің байланысы нашар деуімнің себебі де осы. Медицинасы бізден де дамыған елдерде емдеу ісіне ғалымдар аралсады: ғылым докторлары, профессорлар. Науқасқа қандай ем қолдануды да солар шешеді. Әрі оның нәтижесіне жауап беретін де солар. Ғалым дегеннен шығады. Бізде қазір көптеген аурухананың басшылары ғылым кандидаттары, тіпті ғылым докторы. Бірақ олар үшін бұл «қосымша қонақ» қана. Өйткені қызметінен айырылып қалса оқу орындарына барып дәріс беруге болады. Ал, олардың бұл ғылыми атақты қандай жолмен алғаны Аллаға ғана аян. 

Қазақстанның медицинасын алда тағы бір өзгеріс күтіп тұр. Парламент елдегі емханаларды бизнесмендерге беруді қарастырып жатыр. Осы туралы Рысхан Тәжімұратұлының да пікірін сұрадық.

– Меніңше, бұл жаңсақ шешім. Денсаулық сақтау саласы тура зейнетақы қорының кебін кимесе болғаны. Әу баста мемлекеттік болып, сосын оны жекеге беріп, сосын тағы да кері қайтарып алды. Енді тағы да жеке кәсіпке бермекші. Бұл бастама да солай аяқталуы мүмкін. Жекенің қолына беріп алып, бірер жылдан соң мемлекет қайтарып алуы әбден мүмкін, -деген профессор сөзінің жаны бар сияқты. 

Алдымен, бұл артық шығынға ұшыратуы мүмкін. Өйткені емдеу мекемелерін кәсіпкерлерге беру үшін арнайы комиссия құрылады. Олардың жұмысын қамтамасыз ету керек. Жекеге берілген соң кәсіпкер әр науқасты клиент көре бастайды. Ал «әрқашан да клиенттікі дұрыс» деген қағида біздің қоғамға келгенімен оның мәдениеті әлі жетіле қойған жоқ. Қолына емдеу мекемесі тиген кәсіпкер оны бизнесіне айналдырары айтпаса да түснікті. Осы тұста ең қауіптісі – кадр бизнесі. Екінші мәселе, қолдан қолға өтіп жүргенде кей жабдықтардың «жоғалып қалатыны» бар. Оның орнын толтырамын деген кәсіпкер қызмет ақысын өсіруге тырысады. Ақшасы барлар жоғарыда айтқанымыздай онсыз да шет елге барып емделіп жүр. Ал, оған шамасы келмейтіндер ше? 

Қазір «тегін емделген денсаулықтың қадірі болмайды» деген пікір мәтелге айнала бастады. Қош делік. Қазір білікті мамандар онсыз да жекеменшік клиникаларға кетіп қалып жатыр. Ал, салаға енді келіп, осы бағытта биіктерді бағындырғысы келетін жас мамандар үшін мемлекеттік емдеу мекемелері тәжірибе жинақтау алаңына айналып отыр. Сонда, қарапайым халық қайда барып емделмек? Ұшы жоқ, шырмалған шеңбер. Ұлт денсаулығы - мемлекеттің басты стратегиялық нысаны болуы шарт. Сондықтан бұл салаға ерекше көңіл бөлінуі керек. Медицина сапасы жекеменшікке өткеннен ұлт денсаулығы жақсара ма? Оның нәтижесін бірер жылда көреміз.

Бекжігіт МӘУЛЕНОВ

ҚАЗАҚСТАНДА ШПИОНДАР БАР МА?

«Қазақстанда пәлен елдің жансызы ұсталды» немесе «түген елде қазақтың тыңшысы қолға түсті» деген әңгімені мүлдем дерлік естімейміз. Бір-жағынан, айналада бірін-бірі аңдысып жатқан мемлекеттердің шпиондарды ұстап жатқанын теледидарда көріп, газеттен оқып жүрген көңілге «біртүрлі» тиеді екен. «Сонда, бізде кісі қызықтырар құпия жоқ па әйтпесе біз өзгенің жерінде тыңшылық жасай алмаймыз ба?» деген ойға қаласың. Күлкілі. Бірақ шындық...

Бізді кім аңдып жүр?

Әр қалжыңның астарында бір шындық жатады. Біздің тыңшыларымыздың шетелдерде, олардың барлаушылары бізде тұтқындалмаса – тым жақсы жұмыс жүргізеді. Қайткенде де соңғы он жылда Қазақстанда арамызда жүрген жансызды ұстаған жалғыз жағдай болған. 2008 жылдың қаңтар айында біздің «чекистер» Ахуан есімді Қытай азаматын қолға түсірді. Ол Қазақстанға 1996 жылдың басында келген екен. Сырт көзге кәсіпкерлікпен айналысқанымен, астыртын түрлі ақпарат жинап жүріпті. Оны әсіресе қазақ жерінде тұрып жатқан ұйғыр диаспорасы қызықтырған. Қала берді, аспан асты елінің арнайы қызметі Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдарының да басшыларын білгісі келгені кейін, сотта айтылды. Тағы сол жерде «Қытай тыңшысы 2001 жылы өз қожайындарынан кезекті тапсырма алған» делінеді. Ахуан ғарыш және қорғаныс саласында ракета ұшыруға қолданылатын сұйық отынның химиялық құрамы туралы құпия ақпаратты табуы тиіс болатын. Оны тауып шекара асырып жіберетін болса қытайлық кәсіпкерге 1 млн АҚШ доллары уәде етілген екен. Ракетаның жанармайын іздеу жеті жылға созылып, 2008 жылы Қытайлық шпион Петропавловскідегі әкери зауыттардың біріне шығады. Сондағы бір қызметкермен танысып, негізгі шаруасының шет жағасын шығарған кезде қорғаныс саласына қарасты зауыттың әлгі қызметкері саналылық танытып, тиісті орынға хабарлаған. Қытайлық шпионның бұдан кейінгі «аса қауіпті» саналған затты сатып алу әрекеті біздің арнайы қызметіміздің бақылауында болған. Ахуанды тұтқындаған кезде одан аса құпия затты дайындау әдісі көрсетілген құжаттар мен «Декаберон-14» деп аталатын сұйық зат құйылған арнайы контейнер алыныпты. Жансызды тергеу кезінде оның сыбайластары да анықталды. Сорақысы сол – оның бірі ҚР Бас прокуратурасының қызметкері болған Ділмұрат Абдраимов екен. Оларға отставкадағы офицер Константин Колесников көмектескен. Сол 2008 жылы сот Қытай азаматын 14 жылға бас бостандығынан айырды. Оларға көмектескен қазақстандықтардың әрқайсысы 11 жылға кесілді. Бұл жағдайдағы ең қауіптісі – жаудың іштен шыққаны. Сырттан келгенді қарға тамырлы қазақ руын, ауылын, атасын сұрап жүріп, бөтен екенін анықтап алады. «Іштен шыққан жау жаман» деп бабаларымыз бекер айтпаса керек...

Біз кімді аңдып жүрміз?

Ел ішінде күнде шпион аулап, аласұрып жүрмегенімізбен Қазақстанның аты шетелдерде ауық-ауық айтылып-қалады. 2014 жылы «Neue Zürcher Zeitung» газеті Швейцарияның ресми билігі Қазақстанды шпионаж жасады деп айыптағаны туралы жазды. Басылым Швейцарияға ұшып барған Виктор Храпуновқа қазақстандық тыңшылардың тыныштық бермей жатқанын айтқан. 

Шетелдегі қазақ шпионажына қатысты даудың бірі өзге қазақстандық қашқын Рахат Әлиев төңірегінде өрбіді. 2013 жылы Австрияның әділет органдары «Қазақстан пайдасына тыңшылық жасады» деп жергілікті адвокат Габриэль Ланскиден күдіктене бастады. Полиция оның кеңсесінде тінту жүргізіп, адвокатқа тиесілі серверлерді бұғаттап тастаған-ды. Австрияның әділет органдары Габриэль Лански мен сол елдің социал-демократиялық партиясының мүшелерін Қазақстанның ҰҚҚ тапсырысымен Рахат Әлиевке қатысты Венада жүріп жатқан тергеу барысына ықпал жасамақ болғандықтан айыптаған. Бұл істің немен аяқталғаны баршаға мәлім. Айтпақшы, сол жылы Рахат Әлиев «Фейсбук» әлеуметтік желісіндегі жеке парақшасында Еуропаның 8 елінде жұмыс жасап жүрген қазақстандық 22 барлаушының аты-жөнін жариялап жіберді. 

Біздің барлаушылар тіпті АҚШ-ты да алаңдатқан. 2012 жылы Бруклин прокуратурасы «шпион» деп шетелдік 11 азаматқа қатысты іс қозғаған. Соның ішіндегі Қазақстанның тумасы болған Александр Фищенко ең басты күдікті еді. 

Тіпті ауылымыз аралас, қойымыз қоралас болған Ресей де өз елінде Қазақстанның жансыздары болғанын жариялады. Екатеринбург қаласының екі тұрғынына Ресейдегі ең ірі жоғары кернеулі қондырғы жасайтын зауыттан Кентаудағы трансформатор зауытының пайдасына өндірістік шпионаж жасағандығы үшін айып тағылған. Сот әлі аяқталған жоқ.

Бекжігіт МӘУЛЕНОВ

ҚАЙ ЖОО-НЫҢ ОҚУ АҚЫСЫ ҚЫМБАТ?

Білекке емес, білімге иек артатын замандағы ұрпақтың ұнжырғасы неге түседі? Айлығын шайлығына жеткізіп жүрген ата-ананың жанайқайын, шын мәнінде, жан баласы түсінбей ме? Он бір жыл бойы баланың киім-кешегімен, ас-ауқатымен алысқан отбасы енді оған жылдық оқу ақысын қоса төлеуі қажет-ті. Өмірдің заңы солай... Бала - болашағымыз, әйткенмен сол келешекті кемелді қылу кімнің қолында?

Бүгінгі таңда елімізде 180-нен аса жоғары оқу орындары жұмыс істейді. Ал бір ғана Шымкенттің өзінде жиырмаға жуық ЖОО бар екен. Егер сізге де білім алатын мүмкіндік туса қай білім ордасын таңдар едіңіз? Әрине, аты аспандап тұрған оқу орындарында кімнің оқығысы келмесін... Алайда аталмыш университеттің білімін білмедік, "атына бағасы" сай екені шүбәсіз. Сенбейсіз бе? Сенбесеңіз ұзын-сонар нөлдері бар оқу ақыларына көз жүгіртіп шығыңыз...

            Соңғы мәліметтерге сенсек, Астанадағы Еуразия Ұлттық университетінде оқу ақысы 650 мың теңгеден басталып, 710 мыңға жетіп жығылады. 168 мамандық бойынша 16 мың студент білім алатын оқу орны қаншалықты жоғарыдағы сомаға лайықты білім беріп жатқанын белгісіз, бірақ аталмыш университеттің түлегі атану талапкерлердің талайына арман. Осылайша сатылай әр университеттің деңгейіне қарай баға да бірде төмендеп, бірде шарықтап отырады. Жоғарыдағы "қымбат" деген сөзді айтып отырып, ҚБТУ мен КИМЭП еске түскенде тіптен кібіртіктеп қаламыз. Өйткені мұндағы жылдық оқу ақысы 1 миллион 950 мың теңге деседі. Ал Алматыдағы Асфендияров атындағы медицина университетін таңдайтындар үшін тіптен орны бөлек екені белгілі. Онда білім алу 770 мыңнан басталады. Ал филологтар мен журналистердің қара шаңырағына айналған Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дің жылдық білім беру бағасы 620 мың теңгеден 700 мыңға дейін.

            Аймақтық оқу орындарының оқу ақысы жоғарыдағы бағалардан гөрі ақылға да, қалтаға да қонымды. Мәселен, Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде оқу ақысы 244 мыңнан 441 мыңға дейін болса, Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінде 300 мың. Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті мен Қарағандыдағы Евгений Букетов  атындағы мемлекеттік университетінде 342 мың 443 мың теңге аралығында. Оңтүстікте де оқу ақылары арзан, я қымбат дей қою қиын. Бағалар легі 150 мыңнан басталып, 700 мыңға жетіп тоқтайды. Соңғы жылдардағы оқу ақысы тұрғысындағы дау-дамайға қарамастан жыл сайын баға шарықтап келеді. Шарықтай береді, бәлкім...

            Ең қиыны, әр мамандықтардың оқу ақысы да әртүрлі. Сондықтан шығар, Білім және ғылым министрлігінің мәліметі бойынша, оқуға түскен талапкерлердің 70 пайызы өзінің мамандығын дұрыс таңдай алмайды екен. Олардың 46 пайызы мамандықты болашақтағы мүмкін болатын лауазымына қарап, 40 пайызы ата-анасының айтуы бойынша таңдаса, қалған 4,6 пайызы ғана өз қалаған салаға ден қояды-мыс. Ал одан да сорақысы сол, жылдан-жылға жоғары оқу орнына түсетін талапкерлер азайып барады. Мұның да басты себебінің бірі оқу ақысының қымбаттауы.  Өзіңіз ойлаңызшы, өткен  жылы елімізде 124 мыңнан аса түлек мектеп бітірсе, олардың 32 мыңы ғана мемлекеттік грантты иемденді. Ал қалғандары ше? Грант иемденгендердің ішінде қанша баланың еркінен тыс мамандықтарға аттанғанын, Құдай білсін... Ендеше гранттан қағылғандардың жағдайын ойлай беріңіз...

            Бұл жөнінде экономист-сарапшы І. Исаев біздің елдегі оқу ақысы тым қымбат екенін айта келіп: "Бағаны қымбаттату арқылы мұғалімдердің жалақысын көтереміз деген пікір бар. Бәрі бос сөз. Мен сияқты лекция оқып жүргендердің еңбекақылары мардымсыз. Есесіне ЖОО басшылығының жалақылары жылда көбейіп отырады.  Олардың көпшілігі миллионға жуық ақша алады",-деген еді. Өзіңнің көңілің аумаған салада сандалып, сенделіп 4 жыл оқығаннан не шығады? Сондықтан ойымен алысқандардың талайы ауылда жүр, сырттай оқуға құмар. Ал сырттай оқудың өзі оңай емес. Өйткені жоғарыдағы жылдық оқу ақысының тең жартысын төлейсіз.

            Қолдағы барын беруге даяр ата-ана баласын қатарынан кем қылғысы келмейді. "Оқымаған екен" деген ат та ешкімге абырой әпермейтіні айдан анық. Сондықтан тырмысса да, тыраштанса да табады, ай-сайын ішпейді-жемейді, жыл сайын өзін киімнен де тыяды. Өйткені оқу ақысынан бөлек ол баланың баратын-келетінінің, ішетін-киетінінің өзі оңай емес. Ал бір үйден екі бірдей бала оқитын болса бұл ахуалды айтып жеткізудің өзі ауыр.

Ең бастысы, төрт жылда 5 миллионға жуық қаржы жұмсайтын ата-ананың сонша еңбек, сонша маңдай тері өтелсе мейлі. Миллиондап ақша алатын оқу орындары соған сай білім берсе игі. Әйтеуір бітірген соң жұмыссыздар армиясының қатарын толықтырып жүрмесе дейсің...

                                                                                              Aq-qara.kz

Тәуіп деп жүргеніңіз психолог боп шықпасын

Оңтүстікте бақсы-балгер, емші-тәуіптер аз емес. Жылдан-жылға көбеймесе, азайғаны байқалмайды. Бұл сала мемлекет қадағалауынан да, жекелеген органдардың бақылауынан да тыс қалған. Сондықтан болар, ақша табуды көздеген түрлі алаяқтар ойларына келгенін істеуде. Сөзіміз дәлелді болуы үшін біз бірнеше балгердің есігін қағып, жұмысына куә болып қайттық.

Акушер де өзі, стоматолог та өзі

Бірінші кейіпкеріміз жасы елуден асқан ер кісі. Шымкенттің Жандосов көшесіне жақын маңда тұрады. Клиенттерді пәтерінде қабылдайды. Біздің жіберген адамымыздан «Атың кім? Қай жерің ауырады? Дәрігерлер не айтты? Руың қандай? Менің еміме бас иесің бе?» деп сұрап алған соң, емдеуге кірісті. Жатқызып, белгісіз бір сөздерді айта бастады. Оның бірде шыңғырып, бірде бақырған даусынан адам шошығандай еді. Клиентті жатқызып, ішін қамшымен ұрды. Рәсім аяқталған соң емші: «Дулат атаң, Нұрила әжең, Гауһар ана, Айша бибі анамыздың ақ батасымен 700 мәрте дұға оқылып, саған емі қонсын» деп бата берді. 

Сосын ұзақ-сонар әңгімесін бастады. 

«7 жасымнан бері емшімін. Құдай маған әйел де, үй де бермеді. «Қайдан берем, халқыңның бәрі ауру, адасып жүр. Ата-бабаң риза емес. 10 жыл уақыт берем. Соның бәрін реттейсің» деді маған. Соның 8 жылы өтіп, 2 жылы қалды. Сосын маған үй де, қалыңдығымды да береді. Ал сенің емің 7 күн. Қайтпай, 7 күн бойы емделуге тиіссің. Бұл уақыт аралығында саған медициналық ем жүргізуге болмайды. Барлығын тоқтат. Дәрі-укол саған көмек бермейді. 7 күн ішінде Алла саған аян береді. Дертіңнің басқа емі жоқ. Ата-бабаңды, яғни Дулаттан бастап, барлық бабаларыңды шақырып, саған ем салдым. Өйткені, сенің аталарың маған батасын берген. Мен молда я бақсы емеспін. Дінім – ислам. 127 ата-бабам маған емшілікті өсиет еткен. Дулат баба да соның ішінде. Ақдидар әжең, Ақ анаң, соның бәрі де ем жасауды менің бойыма дарытқан. 127 атам маған бүйрек-бауыр, өт, жыныс жолдары, жүрек, құрсақ, тіс ауруларын емдейтін, ренжіскен ерлі-зайыптыларды татуластыру, балаларын анасына бағындыру сияқты қаншама қабілетті берді. Көз дәрігері, невропатолог, психиатр, уролог, акушер, хирург, гинеколог, стоматолог, міне осы дәрігерлердің бәрінің қабілеті түгел менің қолымда» деген емші ата-балаларының есімі мен түрлі дұғалары жазылған бірнеше беттік қағазды көрсетті. 

– Жаңа сіз емдеу кезінде қандай сүре оқыдыңыз?- деп сұрадық біз. 

– Сүре? Өзімнің ілімімді оқыдым. Құранда барлық кесел жайлы жазулы. Ауруың кіші дәрет арқылы шығады. Құдай маған сенің ауруыңның қалай кеткенін ғайыптан көрсетіп береді. Ал егер сен дәрі-укол салдыратын болсаң, менің іліміме кедергі болады. «Генералический» (гормоналдық дегісі келді ме, онша түсінбедік-авт.) дәрі ішетіндей сен француз, қытай немесе орыстың қызы емессің. Сен қазақсың. Саған ондай ем болмайды, - деп тыйып тастады. 

Емші енді қарап отырмай өзін жарнамалауды бастады:

«Ракты да жаздым. 41 күн ішінде толық жазылып кетті. Маған өңшең әйелдер келеді. Ерлер келмейді. Өйткені, олардың ішіндегі зиянкестерін аямаймын. Олардың аталары мен оқып жатқанда осында келіп отырады. Олар маған «аяма!» дейді. Сосын аямаймын. Мысалы, мен жаңа Алла-тағаланың құдіретімен сенің құрсағыңды ап-анық ішінен көрдім. Бәрі анық көрінеді. Сосын соның шипасын құдайдан тілеп, жоямын». 

– Сіз менің құрсағымнан не көрдіңіз? 

– Трубкалар бітеліп қалған. Соны 7 күн ішінде тазартып шығам. Жаңа қамшымен қай жеріңді ұрған болсам, соның бәрі ауру дей бер. 

– Ал сіз болашақты болжайсыз ба? 

– Болашағыңа бүкіл жақсылықты тілеп, бата салып жіберем. Алдыңда күтіп тұрған барша жамандықтарды шауып тастаймын. Жақсылықтарды ғана қалдырам.

Психологтар да балгерлікке көшті

Нарық заманы емес пе, Шымкентте тәуіпке айналған психолог та бар. Оған жазылудың өзі біраз шаруа екен. Алдына барсақ, 20 шақты адам кезек күтіп отыр. Арнайы кеңсе жалдап қойған. Әуелі отбасылық жағдайыңызды сұрайды. Оның өзгеше әдісі – клиентке сурет салғызады. Бұл – оның психолог екенін айқын аңғартқандай. Қалауыңша суретіңді салып берген соң соның үстінен шимайлап, сызып-сызып алады. Сосын болжамдап айта бастайды. 

«Сізде бір стресс, қобалжу болған. Содан әлі құтыла алмай жүрсіз. Ол қандай стресс? Айта беріңіз, қысылмаңыз». «Жұртқа жақсылық жасап, кейін сол үшін таяқ жеп жүретін жандардың қатарындасыз». «Тағы екі рет ана атанасыз. Бір ұл және бір қыз». «Сәуір айынан бастап барлық шаруаңыз реттеледі. Жұмыссызбын дейсіз бе? Онда сәуірге шейін жұмыстан бір жақсы хабар шығып қалар». «Дем салдыру керек. Адамға көз тигенде дисбаланс пайда болады. Дем салып, соны бекіту керек. Жолыңыз болмай жүргені содан. Бір қорқыныш па, үрей ме, бірдеңені көріп тұрмын». 

Байқасаңыздар, айтып отырған сөздері – жалпы жағдайлар. Клиенттің жанды жерін тауып, қолдау, үміт беру. Кәнігі психологтың кеңестері. Ал қанша балаң бар, жолдасың қандай қызметте істейді, мамандығың қандай, қай жерде жұмыс істейсің – оның бәрін балгер өзіңізден сұрап алады. Яғни, сіз жайлы ел білмейтін мағлұматтарды айтып, жаңалық ашып отырған жоқ. 

Ең қызығы – ол психолог болғанына қарамастан қамшымен иығыңыздан ұрып, дем салады, Құранмен емдейді. Оған келген адамдар бір құты судан көтеріп жүрді. Ол сол суды оқып беру үшін клиентті үш күнге шақырады. Алдыңғы емшіміз рәсімін 7 күн жүргізсе, бұл кісінің белгілеп берген мерзімі – 3 күн болды. Бұл – барлық емші-балгердің клиентті тартуға арналған маркетингтік амалы болса керек.

«Көзіме ақ киімді адамдар көрінеді...»

Біз қабылдауына барған үшінші кісі өз ауыл-аймағына танымал емші екен. Аталған кәсіппен 2 жылдан бері айналысып келеді. Онда да «аталары аян беріп қоймаған соң» кіріскен. Өз айтуынша, оның көзіне ақ киінген адамдар көрінеді. 

«Олар маған көп міндеттер жүктейді. Түн жарымында тұрғызып, намаз оқуға мәжбүрлейді, жаңа дұға үйретеді. Мәселен, әйелдерге массаж, хиджама жасауды аталарым маған түсімде үйреткен. Оған дейін де, кейін де ешқашан массаж курстарына барып, арнайы оқыған емеспін. Содан бері қаншама әйелдің бала сүюіне себепші болдым. Дем салам, оқимын, болашақты болжаймын, дуаның бетін қайтарамын. Ал өзім ешқашан ешкімді дуаламаймын» дейді емші. 

– Сізге көрінетін адамдар... олар жын емес пе?

– Жын? Сіз не айтып тұрсыз? Қайдағы жын? Маған жын жоламайды! Олар әруақтар ғой. 

– Біреудің келешек немесе өткен тағдыр жолын қалай көресіз? 

– Оның бәрін маған аруақтар құлағыма сыбырлап айтып отырады. Бұл қасиет маған түп нағашымнан дарыған. 

Бұл кісі де ем барынша шипалы болу үшін бірнеше күн келіп, оқытылу керек екенін есімізге салды. 

* * *

Бұл жайлы Ислам діні не дейді екен? Дінтанушы Серік Тәжібаев бізге берген сұхбатында балгерлердің әрекетін айыптайтынын білдірді. 

«Еліміз тәуелсіздік алғалы түрі бағыттағы идеологиялар мен бақсы-балгерлер халықтың діннен алшақтаған халін өз мүдделеріне пайдаланып бақты. Олар жұрттың назарын өздеріне аудару үшін ислам дінімен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын рәсімдерді жасап келді. Бұл – барып тұрған надандық, Құдайдың қаһарынан сақтанбау. Бұл құбылысты қалай түсіндіруге болады? Исламда мұндай нәрсе бар ма? «Ислам деген осындай» деген оймен жүрген жандар да бар шығар. Исламда бақсы-балгерлік һәм көріпкелдік құбылыстары – үзілді-кесілді тыйым салынған, яғни күнәлі істерге жатады. Ислам діні бойынша ешкім де, ешқандай жаратылыс атаулысы, тіпті, періштелердің өзі ғайыпты білмейтіні ақиқат. Сондықтан да біз – пенделер біреудің болашағын болжау түгілі өзімізді алдағы 5 минутта не күтіп тұрғанын білмейміз. Бес күн жалғанда Алла Тағаланың басымызға берген бір сынағына шыдамай, Алла тыйым салған іске бару – абырой әкелмейді». 

Адамның болашағы жайындағы мағлұмат «сыр әлемінің» үлесінде, пенде оны қанша білемін деп тырысқанымен басына не келіп, не кететінін еш біле алмайды. Өйткені, ғайыптың сыры тек Ұлы Жаратушыға ғана мәлім (Нәмл сүресі- 65 аят). Ардақты Пайғамбарымыз да (Оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Кім де кім бақсы-балгерге барып, оның айтқандарына сенетін болса, оның бұл әрекеті Мұхаммедке түскен Құранды жоққа шығарғандығының дәлелі (Ахмед- 2/429бет.)», - деп қатаң түрде бақсы-балгерлерге баруды тыйған. Ендеше, балгерге барып, оған бал аштыру – мұсылманға жат әрекет (mazhab.kz).

Адамдар неге балгерге барады?

Бұл сұраққа психолог С.Күзембаева былай деп жауап берген еді: «Психолог адамның басындағы барлық қиындық пен тауқыметтің себебін адамның өзінен іздейді Яғни, қай жерде қателескенін көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Ал балгер жамандықтың себепкері ретінде сыртқы күштерді көрсетеді. Бұл адамдарға жеңіл тиеді. Олар кінәні өз бойынан іздегісі келмейді. Айыпты басқа біреуге жаба салған соң жаны жай тауып сала береді. Балгер мен психологтың айырмасы да осында». 

Тағы бір психолог М.Сарбалаева қазақ қоғамы әлі де психолог қызметіне еті үйренбегенін, одан бөлек оның ақысын қымбатсынатынын айтады. Расында, басқа қаланы айтпағанда Шымкенттің өзінде психологтың бір консультациясы 2-3 мың теңгеден басталады. Ал көптеген көріпкелдер бергеніңізді алады.

«Бұл саланы прокуратура бақылауға алуы қажет»

Заңгер Кәмиша Есмұхамбет-қызының айтуынша, ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің 2002 жылы 17 маусымда жарық көрген №587 бұйрығы негізінде емшілерді (балгерлерді емес-авт.) дәстүрлі емес медицинамен айналысушылар ретінде қадағалап отыратын. «Аталған бұйрыққа сәйкес емшілікпен айналысуға рұқсат беретін тиісті ережелер бекітілген-ді. Қазір ол бұйрықты алып тастады. Бүгінде емшілер тек жеке кәсіпкер ретінде тіркелсе болғаны, қалауынша жұмыс істей береді. Олай заңды түрде әрекет етіп отырғандар бар. Алайда, заңнан аттап, өз бетінше ем жүргізетін жалған емшілерді де күнделікті көріп жүрміз. Емшіге барған елдің көпшілігі одан тиісті құжаттарды талап етпейді де. Ал бұл саланы бақылап отырған бірде-бір құзырлы орган жоқ. Сондықтан, заңмен қадағалау қажет деп санаймын. Себебі, халықтың ақшасын оңай олжа көретін бақсы-балгер, жалған емшілер өте көп. Меніңше, бұл саланы Дін істері комитетінің құзырына беру керек. Сонда барлық емшілер сол комитеттің рұқсатымен ғана жұмыс істейді. Бірақ ол үшін арнайы заң қабылдаудың қажеті жоқ. Дін істері комитеті сертификаттайтын ережелерді бекітсе жеткілікті. Бұл істі қадағалауды прокуратура назарға алса, жөн болар еді. Прокуратураның оны бақылауға құзыреті болғандықтан ол Дін істері комитетіне пәрмен беріп отырады» дейді заңгер. 

P.S. Сұраныс болған жерде – ұсыныс та бар. Халық өзі сауатсыз дүмше емші-балгерден ақша аямайды. Баласынан бастап қариясына дейін сырқаттанса емханаға емес, емшіге жүгіреді. Осы орайда емханалардың қызметіне де сын айтуға болар еді. Алайда, мәселе онда емес. Мәселе – ХХІ ғасырда да адамдардың дертіне шипаны емшіден іздеп, қиындық көрсе, көріпкелмен сырласуға дайын тұратынында. Психологтың дем салатын емшіге айналуы да көп нәрсені аңғартса керек. Өйткені, бізде психологқа сұраныс жоқ. Ал көріпкел – «пажалыстаңыз»! Кезекте кемінде 30-40 адам отырғанын өз көзімізбен көрдік. 

Бір қызығы – үш көріпкеліміз де біздің журналистік зерттеу жүргізу мақсатында барғанымызды, өзіміз жайлы жалған ақпарат бергенімізді болжап біле алмады. Әйтпесе, сол заматта қуып шықпас па еді?!

Жан КЕНЖЕ

КРЕСЛОДАҒЫ ӨЛІМ: АЖАЛ МА, АБЫРОЙ МА?

Билік пен байлық қолдың кірі сияқты, бүгін бар, ертең жоқ. Бірақ, қолдың кірі екен деп бұл екеуінен жерініп кеткен тағы ешкімді көрмейсіз. Әсіресе биліктен, мансаптан ажырау, бас тарту қиын дейді дәмін татқандар. Наполеон Бонапарттың: «Менің көңілдесім – билік. Оны әлдекім ұрлап алып, ындыны құри аймалауын қаламаймын. Мен оны тым қымбатқа сатып алдым», - деуі осы тұжырымның рас екенін дәлелдей түседі.

Билік – нәпсі. Өтірік деңізші? Терісін әзер сүйретіп жүрсе де жауапты шенеуніктің креслосына жабысып, айрылмайтын қаншама өлерменді көріп жүрміз ғой. Ондайларды іздеп, алысқа барудың да керегі жоқ. Жан-жағыңызда толып жүр.

Мәселен, Оңтүстікте мұндай өлермендер тіптен көп. Өзінен үлкен бастығы жеті атасы мен алты анасынан боқтап, шапалақпен ұрып, жер етсе де басы салбырап, тілі салақтап, табанын жалап, отырған орнын сақтап қалу үшін жанын сайтанға сата салуға да дайын тұратын әкімқаралар бар. Және ондайлар басқаларға қарағанда әкімдік, басқарма басшылығында ұзақ жылдар отырады, маңынан шықпайды. Себебі оларда ұят жоқ, бүгін табанын жалаған бастығының орнына басқа біреу келсе бұрынғы бастығын жата кеп жамандап, жаңасының табанын аймалап, құрдай жорғалап, мәймөңкелей кетеді. Не айтса да істейді. Дегенінің бәріне көнеді. Тек әйтеуір қызметтен алып тастамаса болды. Бар өмірлік қалауы сол.

Ең бастысы – бұларда өзін аяу деген жоқ. Мемлекеттік қызмет, әкімдік лауазым дегеніңіз оңай шаруа емес қой біле білген адамға. Үнемі стресс, үнемі айқай есту, ылғи қайнаған оттың ортасында жүру. Бұл қанша жерден мықты болсаң да денсаулығыңды сындырмай қоймайды. Оның үстіне қазір қамалып жатқан шендінің санынан жаңыласың, демек, ішкен-жегенінің уайымы бар, қай күні келіп ұстап әкетер екен дейтін қауіп-қатер оны тыныш ұйқтатпайды, асын бойына сіңдірмейді. Алаңсыз ұйқтамаған, асы бойына сіңбеген адам не жүрек ауруына, не жүйке ауруына шалдығады. Сөйтіп, билік, билік деп жүргенде 40-тан енді асқан қамал алар азамат мүгедек болып шыға келеді, не болмаса бұрынғы бүлдіргендері алдынан шығып, тар қапасқа қамалып кете барады. Міне, билікке деген құштарлықтың соңы, финалы осындай. Олар үшін қызмет орнында, креслосында отырып өлу – ажал емес, абырой сияқты.

Еліміздегі аудандарды, басқармаларды басқарып отырған осындай жанкештілердің біразын білеміз. Тіпті қырықтан аспай жатып, жүрек тұсы жиі шаншитындары да бар. Және ол шаншу жылдар өткен сайын сирейді дейсіз бе, үдей түседі ғой. Алайда, биліктен кетсе адам болудан қалатындай қорқады. Мейлі, жүре бер, қара орындығыңда омалып отыра бер, бірақ ертең елуге жетпей креслоңды құшақтаған күйі жан тәсілім етсең не болады? Балаларың жетім, қырықтан енді асқан қылықты қатының жесір қалады. Қазіргінің қатындары жесір қалдым деп екі көзі суалып, дүниеден баз кешетіндерден емес. Оның үстіне қалған өмірін суық төсекте өткізгісі келеді дейсіз бе, сөз айтқан біреу болса көңіл қосуы мүмкін, көңіл қосқан соң сен бейшара көңілден кетесің. Кеше ғана «көке» боп жүргендерің әйеліңді жұбатса мейлі, төсегін жылытып кетіп жүрсе қайтпексің? Соншама жылдар бойғы махаббатыңа осылай бір түкіріп кете барғаны «оибдно» емес пе?! Сондай жанқиярлықпен, денсаулығыңды быт-шыт етіп жеткен билік, мансаптың соңы осылай аяқталғанын қалайсың ба? 45-50 жас деген – ұлыңды үйлендіріп, қызыңды ұзатып, қызықшылыққа қанбай жүретін шағың. Сен өлсең балаңның, қызыңның құдалығына кім барады? Немереңнің мектепке барғанын көріп, ата-аналар жиналысына қатысып, ертегі айтып бергің келмей ме? Саған керегі мансап, саған керегі билік, қара, күңгірт кабинет, былғары орындық. Сол саған қатын болады, сол саған құда болады, сол саған немере болады.

Иә, бұл билікке деген құмарлық бар нәрсені жеңіп кететінін әбден ұқтық. Ол үшін туғанына азар беруге де барады, ол үшін жазықсыздардың көз жасына қалуға да болады, ол үшін тіпті өліп кетуге де барсың. Қазынаны қымқыру мен, пара алуды айтпай-ақ қоялық. Мұншалықты күйге түсерлік не басыңа күн туды? Қара нанға зар болған заман емес, екі қолға бір күрек табылады ғой, соншалықты өзіңді сорлата беретінің не? Әкімқараның қызметін қызғанғаннан емес, өз-өзін аямайтын жанкештілігіне қапа болғаннан айтамыз да. Билік, мансап қанша жерден тартымды болса да отбасыдан артық емес. Ақыры өзіңді өлімге қияды екенсің, кресло, қызмет үшін емес, өлсең отбасың үшін өл. Солардың бір тал шашын жерге түсірме, табанына кірген шөңкені маңдайыңа қада. Міне, сонда ғана Құдайдың да, адамның да алдында сүйкімдісің, елдің есінде қадірлі күйде қаласың. Әйтпесе...

Біз мұның бәрін не үшін айтып отырмыз? Билікқұмарларға өлім тілеп отыр екен десеңіз, қатты қателесесіз. Қандай оңбаған шенеунік болса да ол адам баласы, осы елдің азаматы, бала-шағасының әкесі, біреудің сүйікті жары, Құдайдың құлы. Оның үстіне, масапқорлық қылмыс емес. Алайда, билік деген денсаулығыңды құртып, өз-өзіңді мүжуге тұратын нәрсе ме? Егер жаныңды ауыртқан кеселің болса, сол кеселіңе себеп – қызметің болса, ол жерде неге байланып отырсың? Таста да, кет. Дүниеде одан да басқа қызықтар көп, тоймай жүрсең нәпсінің жетпіс жеті мың түрі бар. Ең дұрысы – бар да балаңды бақ, тәрбие бер. Жұмыс керек десең кәсіп аш. Отбасыңа көңіл бөл. Осыдан артық бақыт жоқ. Бар айтқымыз келгені де осы еді.

 

P.S. Бұл айтқандарды көңіліне тоқып, «шынымен де, өзімді қинап оттың арасында неғып жүрмін, қой, өлмей тұрғанда кетейін» деп, бір пенде тәубеге келеді дегенге расын айту керек қой, мен де, сіз де сеніп отырған жоқсыз. Олар тіпті «мынау не айтып отыр» деп миығынан күлуі де мүмкін. Әйтсе де, адам санасы шын сөзді қаласа да қаламаса да еркінен тыс қабылдайды және күндердің бір күнінде ар-ұжданы жәймен мазалауды бастайды дейді ғой психологтар. Демек, креслода өлуге құмар әкімқараны ар-ұжданы дұрыс жолға салып жатса, соншама сөзіміздің бір әжетке жарағаны да...

 

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

ОҚО МӘСЛИХАТЫ ЕЛБАСЫНЫҢ СЫНЫНА ҚАЛҒАНДАРҒА АТАҚ БЕРУМЕН АЙНАЛЫСА МА?

Осыдан бір айға жетер-жетпес уақыт бұрын, дәлірек айтсақ 25 қаңтар күні ОҚО мәслихатының сессиясында халық қалаулылары 25 кісіге "ОҚО-ның құрметті азаматы" атағын беріпті. Бір сөзбен айтсақ, «сен же», «мен же» болған. Мейлі берсе берсін, бізге салса тіпті 25 мың адамға берсін. Алайда, сол атақты кімдер алды? 25-інің бәрін тізбелеп отырмай, екеуіне ғана тоқталып өтсек.

«ОҚО-ның Құрметті азаматы» атанғанның бірі – кезінде осы облысты басқарған Болат Жылқышиев. Жылқышиевтің кезінде облыста қандай у-шудың болғанын жақсы білетін шығарсыздар. Жүзден аса сәбидің ВИЧ-ке шалдығуы Болат мырзаға қара таңбадай жабысып, кетпей қойған. Орны толмас қасірет орын алған облыстың әкімінің жұмысына биліктің көңілі толмаған соң Қауіпсіздік кеңесінің отырысында Елбасы ескерту беріп, ақыры орнынан алды. Қаншама дәрігер сотты болды. Былайша айтқанда, Болат мырзаның аты елдің есінде тек осы шулы оқиғамен ғана астарласып жатқандай.

 

Тағы бірі тап осы ОҚО-ға әкім болған – Қалық Абдуллаев. Қалекеңді кезінде ерінбеген адамның бәрі сынайтын. Әсіресе Хабар арнасындағы «Жетпіс жеті күн» бағдарламасының бір саны Қалық Абдуллаевты мазақ етпей шықпайтын. Оны қоя беріңіз, тіпті, Елбасының өзі Шымкентке бір келгенінде тақтаға шыққан баланың жанын шығаратын баяғының мұғалімдері секілді Қалекеңді тұрғызып қойып, ашуланып: "Шымкентте біреудің үйіне барып шай ішпеңдер деген едім ғой" деп әбден ұрысқаны бар. Содан көп ұзамай «шайқор» Абдуллаевыңызды орнынан алды. Одан кейін қызмет те берген жоқ. Қайда жүргенін де білмей қалғанбыз. Сөйтсек, ОҚО мәслихаты қайда жүргенін біледі екен. Біліп қана қоймай, құрметті азамат атағына лайық көріпті. Лайық болса лайық та шығар. Алайда...

Қалық Абдуллаевтың әкімдік еткен тұсында Оңтүстіктің қараңғы түнекте қалғанын қалай жасырамыз? Күндіз 2-3 сағат берілетін жарық кеш болысымен сөніп, бүкіл облыс қап-қараңғы қапаста отырды ғой. Шымкенттегі көпқабатты үйлердің тұрғындары газдың жоқтығынан далаға шығып, шөп-шалам тұтатып тамақ пісіріп, қаланы қазанның астынан шыққан көк түтін алып кеткен жоқ па еді? Жылудың жыры бір басқа. Бір отбасының бүкіл мүшесі бір бөлмеге тығылып жататын. Жылы болсын деп. Басқа облыстардың тұрғындары жетісіп отырмаса да ОҚО-ның дәл сол кездегі халі мүшкіл болды. Халықтың билікке деген жеккөрушілігі шарықтау шегіне жеткен-ді. Міне, Қалық Абдуллаевтың тұсындағы тіршілік.

Сонда деймін-ау, ОҚО мәслихаты аттары жағымсыздау оиғалармен ел есінде қалған немесе Елбасының сынына ұшырап, ескерту жасалған Абдуллаев сияқтыларға атақ берумен айналысатын мекеме ме? Ақыры ВИЧ жайлаған тұста әкім болған Болат Жылқышиевке берді екен, онда салақтығымен 100-ден аса сәбиге ВИЧ індетін жұқтырған дәрігерлерге неге бермеді? Сол кездері ОҚО Денсаулық сақтау басқармасының басшысы болған Нұрсұлу Тасмағамбетованы неге ұмытып кетті екен? Балаларға ВИЧ жұқтырған Болат Жылқышиев деуден аулақпыз әрине. Алайда, дәл осы Болат мырза әкім болып тұрған тұста орын алған оқиға екені рас қой? Қай кезде де сұрау алдымен бірінші басшыдан алынады. Облыста орын алған мәселеге бірінші кезекте облыс әкімі жауап береді. Дәл осыны негізге ала отырып, билік оны орнынан алған жоқ па еді?

Биыл індет жұқтырған балаларға олардың ВИЧ-пен ауыратындығы ресми түрде айтылатын болыпты. Өте ауыр жағдай. Бейшара балалардың ата-аналарының қабырғасы қайысатын тұс. ОҚО мәслихаты бұл жаңалықтан хабарсыз дей алмайсың. Бәрін біледі. Алайда, ең болмаса сол балалардан, ата-аналарынан ұялып: «Бөке, сізге құрметті азамат атағын келесі жылы берейік» десе Болат мырзаның талағы тарс айрыла қоймас па еді, кім білсін...  

 

Әншейінде Елбасының атын аузына алмай іс бастамайтын ОҚО мәслихатының депутаттары президенттің көңілі толмаған, сынына, «қаһарына ұшыраған» әкімдерді не үшін «Құрметті азамат» атағына лайықты деп ойлады екен? Осылар осылай-осылай билікке оппозиция болып, баррикаданың арғы жағына секіріп кетіп жүрмей ме? Кім білсін. Дегенмен, не шықса да шымкенттік депутаттардан шығады. Негізі, былтыр көктемде сайланған депутаттарға қатысты у-шу көбейіп кетті. Бір-екеуі істі болды, хатшысына қатысты айқай-шудың басылғаны кеше...

Құдай әйтеуір ОҚО мәслихатының депутаттарының ақылына ақыл қоссын деп тілейміз.

 

Дәурен ӘБДІРАМАНОВ

 

ДАРХАН МЫҢБАЙДЫҢ МҰХАМЕДИҰЛЫНАН НЕСІ КЕМ?

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

 

Әдетте мемлекеттік һәм ұлттық идеологияның төңірегінде әңгіме қозғала қалса, ауызды қу шөппен сүртуге әуеспіз. Қит етсе, «Қазақстанда күллі жұрт мойынсынған идеология жоқ!..» деп байбалам салып, жыланамыз да жатамыз. Алайда елдің санасы мен жан-жүрегіне мықты идеология орнығуы үшін мықты, сауатты идеолог керек екенін ескере бермейтініміз бар. Және ондай идеологты айдың арғы бетінен іздеп, шарқ ұрудың да қажеті шамалы.

Иә, қазақ дейтін халық көш бастар идеологтан кенде болған емес. Кезінде тұтас ұлтқа ұстын болған Өзбекәлі Жәнібековтің өзі неге тұрады?! Бірақ қазақтың идеологының басы да, аяғы да Өзекеңмен шектелмесе керек. Оның үстіне Ө.Жәнібеков айтулы идеолог болып аяғы аспаннан салбырап түсе салған жоқ шығар. Ол да жұмыр басты пенде ғой: бір жерде кіндік қаны тамды, өсті, қалыптасты, тәжірибе жинады, ысылды, шарықтады. Сол іспетті Өзекең салған сүрлеуден сусындап, ұлағатты өмір жолынан пікір түйіп, өміршең іс-әрекеттерінен тәлім-тәрбие алған азаматтар арамыздан табылмайды дегенге сенесіз бе? Сізді қайдам, өз басымыз сенбейміз. Тек Күреңбай сынды сол нағыз идеологты көре білсек, маман ретінде бағалай білсек болғаны.

Мысалы, алысқа ұзамай, Дархан Мыңбайды-ақ алайықшы. Ұлысқа ұйытқы болған Оңтүстіктің тумасы. Қандай алмағайып заман орнаса да, қазақылықтың қаймағы бұзылмаған өңірдің ауасын жұтып, суын ішіп, топырағына аунап-қунап өсіп-жетілген азамат. Болар баланың етінің тірілігі мен алғырлығы шығар, ауылдың қарадомалағы сонау Ресей барып білім алды. Басқасы – басқа, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тәмамдау екі қазақтың бірінің маңдайына жазыла бермейтін нәрсе еді ғой сол тұста. Кеңес дәуірін айтамын. Журналист мамандығын меңгерді. Мәскеуден оралған бетте – 1985 жылы Одақтық және шетелдік баспаға арналған Бас ақпарат редакциясының (ҚазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы Ақпараттық агенттік – ҚазТАГ) редакторы болып еңбекке араласты. 1986 жылдан – аға редакторы, ал 1989 жылдан Одақтық баспаға арналған ақпарат редакциясының аға бақылаушы әдеби редакторы атанды. 1990 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесіне қызмет ауыстырып, мұнда Актілерді жариялау бөлімінің аға кеңесшісі, 1992 жылдан аталмыш органда редакциялық-баспа бөлімінің аға референті лауазымдарын атқарды. 1994 жылы таза шығармашылыққа оралып, республикалық «Өркениет-Горизонт» газетіне басшылық жасады. 1996 жылы «Қазақстан теледидары және радиосы» республикалық корпорациясының вице-президенті болып тағайындалды да, араға бір жыл салып Дархан Қамзабекұлына Шығармашылық қызметті және облыстық телерадиокомпаниялармен жұмысты үйлестіру жөніндегі басқарманың тізгін-шылбыры сеніп тапсырылды.

Әйткенмен «Тесік моншақтың жерде қалмайды» деген рас екен, сол 1997 жылы-ақ Дәкеңді өзінің туып-өскен өңірі аттай қалап, елге алдырды. Сөйтіп, Дархан Мыңбай 35 жасында Оңтүстік Қазақстанына облыс әкімінің орынбасары болып оралды. Әрине, қай салаға жауапты екенін ішіңіз сезіп отырған болар. Мәскеу көрген журналист жігітке үлкен облыстың идеологиясын алып жүру жүктелді. ОҚО-ны басқарған Қалық Абдуллаев, Бердібек Сапарбаев, Болат Жылқышиев, Өмірзақ Шөкеев, Нұрғали Әшімов секілді азаматтармен иық тірестіре тер төкті. Б.Сапарбаевтың тұсында жаңадан құрылған жастар ісі және ішкі саясат департаментінің бастығы болып, Б. Жылқышиевтің кезінде өзі дүниеге келген Түлкібас ауданын тізгіндеуі де Дәкең үшін өмір мектебі іспетті. Тіпті ОҚО-ның тарихында бір емес, екі қайтара өңір басшысының идеология жөніндегі орынбасары болып тағайындалған азамат кемде-кем шығар. Д.Мыңбай 2006 жылы аталмыш лауазымға қайта бекітіліп, екі жылдай идеологияның бұрқ-сарқ еткен қара қазанын қайнатты. Бағы шығар, бұл азаматтың оңтүстіктің идеологиясындағы қалдырған қолтаңбасын жерлестері әлі күнге шейін таңды таңға ұрып айтады. Күллі республикаға үлгі болған талай рухани, мәдени мән-маңызы зор іс-шаралардың басы-қасында Д.Мыңбайдың жүргендігін ұмыта қойғанымыз жоқ. Қазақтың сөз ұстаған нар тұлғаларын Шымкентке арнайы шақырып, «Ұлысымның ұйытқысы – Оңтүстіктің» аясында қалың қауыммен жүздестіруі, дәстүрлі түрде «Саба» фестивалін өткізуі оның шын мәніндегі идеолог ретіндегі ұйымдастырушылық қабілетін, ұлтқа жанашырлығын паш етіп тұрғандай еді.

Өкінішке қарай, Д.Мыңбайдан кейін Оңтүстік идеологқа зәру күйде қалғандай күй кешті. «Өкінішке қарай» дегеніміз, бәлкім, аймақ дәргейінен алсақ, эгоистік те шығар. Бірақ облыс мықты идеологын уысынан сусытып алып, ұтылғанымен, мемлекеттік деңгейде қарасақ, қазақ халқы ұтылған жоқ. Өйткені 2008 жылы Дәкең Мәдениет және ақпарат вице-министрі ретінде Арқа төріне жол тартты. Іле-шала «АП-дан» төбе көрсетті. 2008-2012 жылдар аралығында ҚР Президенті Әкімшілігінің ішкі саясат бөліміне жетекшілік жасады. 2012 жылдың қаңтар айында Мәдениет және ақпарат министрі болып тағайындалғанда ше, Оңтүстік жұртшылығының қуанғанын көрсеңіз, құдды бір Өзбекәлі Жәнібеков тіріліп келгендей әсерлендік-ау! Себебі қазақтың арғы-бергі руханиятына терең бойлай білетін, елім дегенде ет жүрегі елжіреп тұратын Дәкеңнің Ө.Жәнібековтің ерліктерін қайталайтынына күмәніміз болмаған-ды. Тіпті сол жылдың 24 қыркүйегінде Кәрім Мәсімовтың Үкіметі отставкаға кеткенде де Елбасы Дархан Қамзабекұлын қайтадан Мәдениет және ақпарат министрі етіп бекітті ғой. Шын талантты, хас маманды, нағыз идеологты бағалағаны үшін мемлекет басшысына іштей алғыс айттық. Серпілдік. Үміт арттық.

Алайда 3-4 ай өткенде «Д.Мыңбай «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру аясында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың тапсырмасымен құрылған Ұлттық музейге директор болыпты» деп естідік. Иә, бұл мекеменің Орталық Азиядағы ең жас әрі ең ірі музей  екендігіне һәм тәуелсіз Қазақстанның тарихында құрылған тұңғыш Ұлттық музей екендігіне дауымыз жоқ. Оның үстіне Президенттің бір сөзінде: «Ұлттық музей ғылыми және рухани орталық болып қалады, біздің қазақстандық жолымыздың барлық прогрессивтік жетістіктерін көрсетеді. Өзінің сәулеттік ауқымымен музей ғимараты ресейлік Эрмитажбен, француздық Луврмен және американдық Метрополитен музейімен бір қатарда тұратын әлемнің ірі экспозицияларының ондығына еніп отыр»  деп айрықша атап өткені де – жадымызда.

Содан бері төрт жыл зулап өте шығыпты. Осы мерзім ішінде бұл мәдени орталықта Дәкең біраз ауқымды жұмыстар атқарды. Елбасының «ұлттық музейді әлемдік музейге айналдыру керек» деген тапсырмасы шеңберінде қазіргі таңда шетелдік әріптестерімен байланыс орнатып, әлемнің жетекші елдерінің музейлерімен келісімшартқа отырғанынан да құлағдармыз. Мұнда күнде қарбалас. Ұлттық музей тек қана келушілерге экспонаттарды көрсетумен шектеліп отырған жоқ. Күн сайын келушілерге арналған тұрақты залдардан бөлек ұйымдастырылатын іс-шаралар өте көп. Музейде жеке көрмелерге, көшпелі көрмелерге, клас­си­калық өнер мен жаңа бағыттар­дың тұсаукесерлеріне арналған арнайы залдар бар. Онда отандық және шетелдік өнер өкілдерінің жеке көрмелері өткі­зіліп тұрады. Сонымен қатар еліміздің өзге өңірлерінің де музейлері мұнда қонақта болып, құнды экспонаттарын келушілерге ұсына алады. Ұлттық музей мәдени-ағарту, ғылыми-әдіс­те­­мелік, танымдық-ұйымдастыру істе­рімен де айналысады. Сондықтан мұнда ғылыми конференциялар, «дөңгелек үстел», баспасөз конференциялары, рухани, мәдени жиындар үзілмейді. Сондай-ақ халық арасындағы құнды мұраларды жинау мақсатында, қазақ руханиятын одан сайын байытып, төрткүл дүниеге паш етуге бағытталған алуан-алуан акциялар да жалғасын тауып келеді. Әрине, мұның барлығы – бірінші кезекте білікті басшының маңдай терінің жемісі.

Бірақ... бірақ кей-кейде «Біз бұл қызмет арқылы асауға тұсау салып, шын жүйрікті шідерлеп қойдық-ау» деген ой келеді. Ел ағасына айналған шақта Дархандай кадрдың қадір-қасиетіне жетіп, идеологтық әлеуетін кәдеге асырғанымыз құп болар еді. Қазір Ақпарат және коммуникациялар министрі немесе Мәдениет және спорт министрі лауазымында отыратын-ақ азамат еді. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, Дархан Қамзабекұлынан кейін министр болғандардың қайсысы дәл осы кісі секілді жандырып жұмыс істеп, елдің есінде қала алды? «Біздің қасіретіміз осындай мықтыларымызды мойындай бермейтінімізде ғой» деген ой келеді. Тым болмаса, «АП-дағы» бұрынғы атқарып кеткен қызметі – ішкі саясат бөліміне меңгеруші етсек те, ұтылмас едік-ау. Біреулердің беделін  қызметі көтереді, біреулер қызметтің беделін көтереді емес пе, Дархан Мыңбай, біздіңше, соңғы топқа жатады. Ол осы «АП-да» ішкі саясат бөлімінің басшысы болып отырғанда да есімі тұлға дәрежесінде аталып жүргенін көпшілігіміз ұмытқан жоқпыз. Ол кісіден кейін бұл қызметті талай шенеунік атқарды. Қане, солардың қайсысы есте қалды? Демек, Дархан Қамзабекұлын музейден ішкі саясатқа қайта апарудан ешкім ұтылмас еді деп ойлаймыз. Қайта тіпті мемлекетіміз ұтар да еді. Ойды ой қозғайды, Иманғали Тасмағамбетов Ресейге елші боп кеткелі, әлеуметтік салаға, идеологияға жауапты вице-премьерліктің де мына қоғамға қажеттігі сезіле бастады. Біздіңше, «АП» көрген, министрлікті басқарған Дархан Мыңбайға сол орын да олқы болмас еді. Жарайды, ол орынды Президент қысқартып жіберді дей қояйық. Ақпарат министрлігін басқарып отырған Дәурен Абаев та кейінгі жаңа толқынның өкілі, жас пері бола қойсын. Бірақ соңғы бір жылдың көлемінде әлеуметтік желілерде әбден «таяқ жеген» Арыстанбек Мұхамедиұлының орнына Мыңбай мырза министр болып кетіп жатса, оған қазақстандықтар тек қуанар еді деп ойлаймыз. Мұхамедиұлынан Мыңбайдың қай жері кем? Қайта Д.Мыңбайдың көп жағдайда ел сүйкіміне бөленгенін бәріміз көрдік емес пе?! Әрине, кімді қай жерге қоятынын Елбасы шешеді. Біздікі «осылай болса қайтер еді» деген ғой, әншейін. Ал сіз не ойлайсыз?   

Эстрададағы ұрылар

Бүгінде хитшерудің ондығын күн сайын жаңалап отыруға болады. Ән де көп, әнші де көп. Көптер көбейе түскен сайын бәсеке де басым. Хит етсем деген әншілердің әні неге қит етсе «ұрлықы» боп шыға береді? Асыра сілтеп жіберсек, ғафу өтінеміз, бірақ аты дардай әншілердің шетелден ән «ұрлағаны» қай сасқаны?

Әліге дейін талай-талай жігіттер гитарасын құшақтап «Ханшайымым-аумен» «ауырып» жүр. Енді бұл әнге деген желік пен жерік басыла бастағанда «Мен ханзадаңмын» деп тағы жарқ ете қалған Ғадекеңнің, яғни Ғаділбек Жанайдың «Ханшайымы» армян ағайындікі болып шықты. Рипсимэ Акопян орындайтын әннің түпнұсқасы Tarorinak, яғни «Бүртүрлісің» деп аталады екен. Ал бейнеклип 2012 жылы көктемде жарық көрген көрінеді. Өздеріңіз білетіндей, бұл дау-дамайдан құрғақ шыққан ол аталмыш әнге жақында бейнебаян да түсіріп үлгерді. Әнді ешкімнен алмағанын айтқан ол, тіпті айтпаған күннің өзінде ән «ұрлап», оны қазақша сөзбен көмкеріп жіберіп, көпшілікке ұсынуды қазақ эстрадасына әкелген Жанайдың Ғаділбегі емес. Негізі әнге келгенде блогерлер аңғарымпаз болып шықты. «Ханшайымның» көшірме екенін көпшілікке жеткізген Эльвира Ергалина болса, жуырда Қайрат Нұртастың «Кешегі» әнінің де армян әншісі Сильва Акопяннан ұрланғанын Мейірман Сауранбек фейсбукте жазды. «Себебі, армяндық нұсқа ютубқа 2009 жылы жүктелген. Қайратыкі-2015. Қайраттың нұсқасы жаман емес. Алайда, түпнұсқасы тіпті керемет»,-деп жазды ол. Қазақ эстрадасында кешегі Дос Мұқасан мен Роза Бағлановалардың, беріде «Мұзарттың» репертуарларында да мұндай көшірме әндер болыпты-мыс. Ал қырғыздардан алынған Ақылбек Жеменейдің «Қызыл өрігіне» «өлгенше» билегеніміз де өтірік емес. Әйтеуір, армяндардың қос әнін барымталаған екеудің репертуары мұнымен тоқтаса мейлі ғой... Жыл басынан бері жиырмаға жуық ән жазған Қайрат Нұртастың ән қоржынында үнді әніне жазылған «Жаным, жаным» әні де елге етене таныс. Сондай-ақ ол «Биле ламбада, Өзгерген қазақша сөз ғана» деп биыл «Ламбадалатты» емес пе? Дәл осылай «шетелдің әнін ұрлаған мен ғана емеспін» деп Әбдіжаппар Әлқожа да қымсынбай әнін айтып жүр. Сондай-ақ, қырғыздың сазгері Нұрлан Нәсіптің әніне жазылған «Айта алмаймын», «Эх, қарындас» сынды Қайраттың тағы қос әні бар. Ұрлап алды ма, сұрап алды ма, ол жағы әншінің өзіне аян. Ғаділбектің өзі жазған әнінің артынан сондай сөз ерген соң, Қайраттың да өзі жазған әндеріне күмәнмен қарай бастадық. «Ай, өкініш, орны толмас өкініш» деп өкінішін жеткізген әннің әнін әншінің өзі жазған. Бір бұл ғана емес, «Сүйіп едім» мен «Шыда, жүрек» әндерінің авторы да оның нақ өзі. Аталмыш әндердің бірінің сөзін Олжас Отар жазса, екеуі Қуаныш Жаманқұловқа тиесілі тармақтар. Көбіне Қайраттың әндерін Бауыржан Есебаев өлеңін жоғарыда атаған қос ақынмен қоса Арман Дүйсенбі, Назгүл Бердіқожа, Ботакөз Бексары сынды ақындарымыз «сөйлетеді».

Ал «Қызғанамын, Мен қазақтың қыздарын қызғанамын», «Қадірімді білетін қазақ қызға үйленем» деп әндетіп жүрген Төреғалидің сөздерінен мін таба қою – қиынның қиыны. Өзі ақын, өзі айтыскер, бір бойынан бірнеше қыр табуға болатын «бала қыранның» сөз қадірін білгенде, ән қадірін ұқпауы мүмкіндігіне сеніп, елді сендіріп көріңізші... Бірақ Ұлықпан Жолдасов, Арман Дүйсенбідей арқа сүйер ағалары мен Марат Балмырза, Құрал Молжандай құрдастары тұрғанда неге арқасын кеңге салмай, ол да румынның әніне құда түсіп жүр? Бір кездері өзім жаздым деген Төрештің де «Төрешімі» мен «Байқоңырының» әні өзінікі болмай шықты. Әйтпесе оның «Мен романтик емеспін», «Ассалаумағалейкум» «Қыдырып қайтайық» сынды хиттарын нақ осы Ұлықпан мен Қайнар жазып тастаған жоқ па еді? Ал талай жарасымды жұптың жүрегіне шалынған қоңыраудай болған «Аллосын» Құрал мен Қайнар жазған. «Жолы болар жігіттің» «Бенефис шоуынан» байқауымызша, Аян Сейітов пен Қайнар Алакөзов, Құрал Молжанов – тай-құлындай тебісіп өскен достар, үшеуі де бірдей ән мен қара өлеңнен құралақан емес. Олай болса, айдың күннің аманында сері жігітіміз сырттан емес, айналасынан-ақ ән ала берсе де нәсіпсіз, нәпақасыз қалмайтыны анық қой. «Шексіз сүйем қазақ өнерін, Әсем әнім, ғазал өлеңім, Сондықтан да жаза беремін» деген әнші жігіттің жаза беруіне тілектес болсақ та, ала беруіне... «Қимай тұрмын» деп ән жазған Төреғалиды, шыны керек, біз де жаман сөзге қимай тұрмыз...

Неге Қайрат пен Төреғалиға шүйліге қалды деп мұрын шүйіріп отырған шығарсыз... Аспандаған атақ пен абыройдың артында таудай талап тұрмаушы еді? Тыңдарман ретінде біз де талай-талай оң баға бергенбіз, қалай-қалай орындайды деп аузымыздың суы құри тамсанғанбыз, бірақ... Бірде данышпан аппақ парақтың бетіне бір нүкте қойып, шәкіртінен не көріп тұрғанын сұраған көрінеді. Сонда бала шәкірт ойланбастан қара дақ тұрғанын айтып салыпты. Әншінің бәрі Қайрат пен Төреғали емес, әйтсе де кейінгі буын оларға қарап бой түзеп, шаш қайырып өсіп келеді. Оған еліміздің түкпір-түкпірінде Қайраттың бет-бейнесіне дейін айнытпай салып жүрген інілері дәлел. Олардың қоржынындағы бірер түйір басы артық «меңге» мазасынданар ма ек, мазасынданбас па едік, өңір-өңірдегі өнерпаздардың денінің өзбек ағайындардың әндеріне сөз жаздырып алып, қымсынбай орындап жүргендерін жиі аңғаратын болдық.

Осындай жас әншінің бірі Бағдаттың да әнқоржынында осындай бірнеше ән бар екен. «Бұларың болмайды ғойымызға»: «Біз түгілі Қайраттың өзі басқа елдің әнін алып, сөз жаздырып орындап жүр ғой. Онда тұрған не бар дейсіз...»-деп қалып еді. Біз де биыл Шакираның «Waka waka-сын» да, түрік сериалы «Құлпынайдың» саунтрегін де қазақша тыңдап қарық болдық. Одан қала берді, Айбек Қоңырбаев та «Шашыңды да түйгенің, Үстіңе де кигенің, Мың бұралған билерің. Әдемі, әдемі, әдемі» деп әдемі «көшірме» әнмен талайымызды тойда да, көлікте де аз билеткен жоқ. Мұндайда қазақ атам: «Алдыңғы арба қайда барса, соңғы арба сонда барады»,-дейді. Арба болмаса да, қазақ эстрадасының бүгінгі алдыңғы қос дөңгелегіндей қос таланттың есіне жәй оған еліктеп, есейіп, бой түзеп келе жатқандардың барын тағы бір салайық дегенбіз. Қазақ өнерінің қарыштағанын кім жаман көрсін, бірақ «ұрлықы» әндер туралы сөздерден ығыр болған кісі «Шәмшісі бар қазақпыз ғой. Ән жазу деген де қазаққа сөз болып па. Бірақ Шәмшіге ұқсатып жаза берсе де жаман болмас еді-ау»,- депті. Сол сынды біз де осы күні әншілердің композиторлығынан қорқатын болдық.

aq-qara.kz

Әкім қандай болуы керек: "хозяйственник" әлде саясаткер?

Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.

 «Қазақстан билігіндегі кадрлық саясат ашық-жарқын жүргізіледі және ол елдің бәріне бірдей түсінікті сипатқа ие» десеңіз, қателесесіз. Мысалы, қалың бұқара облыс тұрмақ аудан әкімдерінің нендей критерийлер бойынша тағайындалатынынан бейхабар. Бір білетініміз, әйтеуір технарь мен экономист шенеуніктер тесік моншақтай қашанда жерде қалмайды. Сонда әкім дегеніңіз қандай лауазым? Ол шаруаның адамы ма, әлде саясаткер ме?

– Ең әуелі, қай деңгейдегі әкім болса да, қоғамның талап-тілегіне сергек қарап, жекелеген адамдардың мұң-мұқтажына ортақтаса білуі керек. Мұндай жағдайда ол әрі шаруагер, әрі саясаткер міндетін қатар атқарады. Сондықтан өз басым бұл екі категорияның аражігін ажыратпай, тұтас ұғым ретінде қараймын, – дейді бір кездері Қостанай облысын басқарған әкім де, шетелде елші де, Үкіметте вице-премьер де болған Балташ Тұрсынбаев. Ол «хозяйственник» болудың мән-мағынасын тәптіштеп түсіндіріп берді: «Әдетте көпшілік шаруагер әкімді «завхоз» ретінде көргісі келеді. Бұл дұрыс емес. Әкімнің бойында өзіне сеніп тапсырылған облыста, ауданда, ауылда ішкі саясаттың негізгі қағидаларын ұтымды жүзеге асыра алатындай қабілет болғаны жөн. Алайда бұл сұлу-сыпайы, құрғақ сөзден тау тұрғызу дегенді білдірмейді. Өйткені шаруашылыққа қатысты ең маңызды түйткілдердің түйінін тарқатпай, идеологияға кірісу қиын. Өз кезегінде саяси жұмысты жүргізу үшін де тиянақты білім, ептілік қажет. Аталмыш қасиеттер әкімнің бойынан табылмаған жағдайда ол расында да қолында өзі басқаратын аймақтың бір уыс кілті бар, қоймалардың есігін ашып-жауып жүруден әріге қауқары жетпейтін «завхозға» айналып шыға келеді».

Сарапшының пікірінен ұққанымыз, нағыз, толыққанды әкім атану үшін шаруашылықтың тілін біліп, саясатты ұршықша иіре білген абзал. Міне, осынау тепе-теңдік сақталғанда ғана облыс пен аудан-ауылдың дамуына жол ашылады.

Балташ Молдабайұлы, өкінішке қарай, шаруашылықтың бабын білу, түсіну былай тұрсын, ішкі саясатты «қақпайтын» атқамінерлердің жиі кездесетінін де жасырмады. «Міне, соның кесірінен экономика кері кетіп, құлдырау орын ала бастайды, ал бұл бірінші кезекте әлеуметтік наразылықтың туындауына түрткі болады» дейді ол.

Балтекең әкімдердің «технарьлар» арасынан тағайындалуына қарсы екен: «Оларды негізінен штабтық жұмыстарға, тиісті өңірдің дамуының басым бағыттарын белгілеуге жұмылдырған жөн. Себебі әкім – ең алдымен ұйымдастырушы. Мысалы, облыстың немесе ауданның ұзақ мерзімді даму бағдарламасы жасалды делік. Оны іске асыру үшін сапалы кадрларды іріктеп, оларды тиісті лауазымдарға қою керек қой. Міне, осы тұрғыда көп нәрсе бірінші басшының ұйымдастырушылық қарым-қабілетіне байланысты. Менің ойымша, жалпақ жұртты жарқын болашаққа бастайды делінген бірталай мемлекеттік бағдарламалардың сәтсіздікке ұшырауы – осы «технарь» немесе экономист әкімдерге сенім артудың салдарынан. Айталық, Мемлекет басшысының қатысуымен алаулатып-жалаулатып үлкен кәсіпорынның тұсауын кесеміз, бірақ көп ұзамай оның есігіне қара құлып салынады. Неге? Оған мысалды алыстан іздеп, қиналудың қажеті шамалы, қазақстандық биоэтанол өндіреді деп дәмеленген зауыттың қалай күйрегенін тілге тиек етсек те жеткілікті. Біз оны үлкен өнеркәсіп кластерінің негізі болады деп күтіп едік... «Технарьлардың» тірлігінің жемісі – осы! Әйтсе де ешкім ешқандай жауапкершілікке тартылмады. Әйтпесе көрер көз болса, бәрі жайрап жатыр ғой: мемлекеттің ақшасы жаратылды, жоба күл-талқан болды, ал мемлекет пайда табудың орнына зиян шекті. Сондықтан әкім деген лауазымға барынша білікті, ой өрісі кең, келешекке көз тастай алатын, кадрларды дұрыс таңдап, әрқайсысына жөн-жоба нұсқайтын адамды тағайындау шарт. Сонда ғана ауыл-аймақтарда проблема туындамайды. Кадр таңдаудағы қателік небір болашағы зор бағдарламалардың құрдымға кетуіне әкеп соқтырады. Әрі оның отандық экономиканы тұсаулап тұрған факторлардың бірі екені де өтірік емес».

Ал, 1997-2004 жылдары Қызылорда облысын басқарған 3 әкімнің тұсында «зам» болған Нұрлан Ерімбетовтің көзқарасы біржақтылау секілді әсер қалдырды. «Билікке қадам басып, әкім атанған адам саясаткер, стратег болуы қажет. Ол тек қарапайым халықтың үніне ғана емес, сарапшылар мен ғалымдардың да пікіріне құлақ түріп, оны бойына сіңіріп, баға бере білгені жөн. Сондай-ақ, өзі басқарып отырған аумақтың алға жылжуына кедергі келтіретін проблемаларды дер кезінде көріп, шеше алуы тиіс. Мысалы, аудандардың бірінде – жұмыссыздық, екіншісінде – қоршаған ортаның ластануы, үшіншісінде – ауызсу тапшылығы, төртіншісінде – туберкулезге шалдыққандардың артуы, бесіншісінде сауатты бизнес-жобалардың жоқтығы күн тәртібіндегі бірінші мәселе болуы ықтимал. Егер әр жаңа әкім сол күйіп тұрған мәселелердің тым құрығанда біреуін ептей алса, тұтастай қарағанда, көлге тамған тамшыдай болса да, мемлекеттің өркендеуіне үлес қосар еді» дейді ол.

Қазақстан азаматтық альянсының президенті сонымен қатар «ит жоқта шошқа үрмес» үшін, яғни стратегиялық маңызды салаларда өз міндетін дұрыс айқындап, орындай алатын кадрлар жұмыс істеуі үшін әкімдердің адам тани алуы керектігін атап өтті. Оның айтуынша, әкім өзіне орынбасар, басқарма-бөлімдерге басшы тағайындарда кәсіби өсудің барлық сатыларынан өткен, саланың түйткілдері мен аймақтың өзіне тән ерекшеліктерін бүге-шігесіне дейін білетін кадрларға таңдау жасағаны құба-құп. Әрине, бұл ретте нақты тапсырмалар жүктеп, оның орындалуын қатаң бақылауда ұстауды да естен шығармаған лазым.

«Бұдан бөлек әкімдердің парасатты болғанын қалар едім. Бұл – заман талабы, – дейді Н.Ерімбетов. – Өйткені әкім өзінің қарамағындағылармен ғана емес, күллі қоғаммен жұмыс істейді. Оның алдына ғалым да, жазушы да, сазгер де келеді. Әлгі әкімнің пайым-парасаты мен мәдениетінің деңгейі уақыт қарқынына ілесе алмаса, ол кісілердің сол аудан туралы көзқарасы да кереғар болмай ма?! Өкінішке қарай, қазіргі таңда әкімдердің бәрі бірдей бұл лауазымға қойылатын критерийлерге сәйкес келмейді. Аузынан сөзі, үстінен бөзі түскен шенеуніктерді де көріп жүрміз. Ой-өрістің кеңдігі жетіспейтін басшылар да бар, олар өздерінің базалық мамандықтарының шеңберінде тұйықталып қалған. Бұлай етуге болмайды, себебі әкім – «халықтық» лауазым. Ол барлық санаттағы азаматтардың проблемаларын ұғынып, түйсіне алуы керек. Оған қоса әкімдердің барлығы да Президенттің өкілі саналады. Оның жұмысына қарап тұтастай билікке һәм Мемлекет басшысына баға беруге болады».  

Біздіңше, әкімнің шаруагер немесе саясаткер болуы саяси жүйеге де тікелей байланысты. Мысалы, ауыл, аудан, қала «қожайындарын» – олардан бір бас жоғары тұрған басшының, ал облыс әкімін Президенттің тағайындайтынын ескерсек, онда әкімқаралардан тек «хозяйственник» болу талап етілетін сияқты. Олардың қызметтік тағдырына қатысты шешімді халық емес, төбесінен төніп тұрған дөкей бастығы қабылдайтын болған соң, сұңғыла саясаткер, тіліне бал жаққан шешен, харизмалы көшбасшы болып несі бар?! Жоғарыдан түскен тапсырманы орындап, «өйт-бүйт» деп шұқып көрсеткен шаруаны ұйымдастырып, тып-тыныш қана жөніне жүре бермей ме?! Сірә, әкім атаулының баршасы осылай ойласа керек.

Саяси жүйе өзгеріп, әкімдер тек сайлау арқылы ғана тізгінге ие болсыншы, талай нәрсе өз арнасын табар еді. Қараша халықты көзіне ілмейтін, қарақан басының қамынан өзгені күйттемейтін кездейсоқ адамдар әкімдік ғимаратының сыртында жүрер еді. «Қайтсем елдің қазынасынан қаржы жымқырып, жемсауымды толтырамын» дейтін сұғанақтар емес, шын мәнінде әлеуметке жақын жандар әкім болар еді. Өзінен лауазымы үлкен ақ жағалының асты-үстіне түсіп, жалпақтауды емес, сайлаушыларына – дүйім жұртқа жағынып, көңілінен шығуды ойлар еді. Белгілі бір шешім қабылдарда бастығының келісімін алуға күш салмай, қоғаммен ақылдасар еді. Және соған сай жауапкершілігі бұрынғыдан да бетер артар еді. Өйткені әрбір іс-әрекеті үшін елдің алдында ашық жауап беруге тура келеді ғой. Ондай жағдайда ықпалды көке-жәкесіне немесе тексерушіге сый-сияпат жасап, былық-шылығын жасырып-жаба алмайды. Алқалаған қауымның қайсыбіріне ауызбастырық бере берсін?!

Соңғы жылдары әкімшілік-басқару функциясын орталықтан аймақтарға беру жайлы сөз қозғалып жүр. Елбасы да барлық деңгейдегі әкімдерге «Экономикамен айналысыңдар, даму үшін инвестиция тартыңдар, дотациялық жағдайдан шығуын амалын қарастырыңдар» дегенді жиі ескертеді. Демек, Ақордаға олардың саясаткерлігінен гөрі шаруашылыққа ден қойғаны маңызды деген сөз.

Иә, заң тұрғысынан үңілсек, облыс бірінші тұлғасы мемлекеттік саяси лауазым иесі саналады. Алайда Президенттің өкімімен тағайындалатынын ескерсек, оларды нағыз саясаткер деуге ауыз бармайды. Оның үстіне ешқайсысының сайлауда ашық саяси бәсекелестікке түсуде тәжірибесі де жоқ. Ал аудан әкіміңіз – бар болғаны мемлекеттік әкімшілік лауазым иесі ғана. Ол қайбір саясат жасай қойсын...

P.S. Айтпақшы, жуырда Оңтүстік Қазақстан облысына әкім болып тағайындалған Жансейіт Түймебаевты да шаруашылықтың маманы деу қиын. Ғылыммен айналысып, жоғары оқу орнында ұстаздық етті, Білім және ғылым министрі болды, Президент Протоколының бастығы лауазымын атқарды, Сыртқы істер министрлігінде ысылып, бірқатар мемлекеттерде елші болып, дипломаттық қырын шыңдады. Ендігі қалып тұрғаны – қаншалықты «хозяйственник» екенін дәлелдеу. Тағы бір атап өтерлігі, өңір басшыларының ішіндегі «технарь» да, экономист те емесі – Қансейіттің ұлы ғана. Оның базалық мамандығы – филолог.         

Қазақстандықтардың ажалы қай аурудан?

 

 

 

Қазақстан халқының санын өсіре алмай отырсақ, қырсық қылғандай аурулар да біртіндеп жасарып барады. Халықты өлімге алып келетін факторлар көбейе түсті. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, қазақстандықтардың ажал құшуына жиі себепші болатын 5 фактор бар екен. Сарапшылар пікірінше, осы аталған сырқаттар күтілген өмір ұзақтығын 8 жылға дейін қысқартады.  Олар қандай? Саралап көрейік.

 

Ең біріншісі – жүрек-қан тамырлары аурулары. Еліміздегі өлім-жітімнің 26%-ы осы себептен орын алады. Жүрек-қан тамыры аурулары әлемнің көптеген дамыған елдерінде денсаулық сақтаудың басты проблемаларының біріне айналып отыр. Ол көбіне ересек адамдарды не мүгедектікке шалдықтырады, немесе өлімге әкеліп соқтырады. Жалпы өлім-жітімнің 52 пайызын жүрек-қан тамыры аурулары құрайды. Еуропада жыл сайын осы ауру салдарынан шамамен 3 миллион адам қайтыс болса, Ресейде 1 миллион адам, ал Қазақстанда 80 мың кісі осы аурудан көз жұмады. Жүрек-қан тамыры ауруларына әкеліп соқтыратын басты себептер қандай? Басты себеп адамдардың өз денсаулығына көңіл бөлмеуінен десек, сонымен қатар жағымсыз экологияның да салдары жетерлік. Әсіресе, соңғы жылдары инфаркт пен инсульттен болатын өлім тым жиілеп барады. Оның негізінде, атеросклероздан басқа, адамдардың жүйке жүйесінің шаршауы, олардың дәрменсіздікке ұшырап, депрессияға түсуі жатыр.

Қатерлі ісік – 13%. Бұл – саркома (лат. cancer, carcіnoma және грек. karkіnos – шаян, краб) – тіндердің айналасында өсіп, олардың қызметін бұзатын ісіктер. Осы ісіктердің жайылуынан организмде метастаз процесі басталады. Ісік тарамдалып, айналасы шаянның аяғы сияқты болғандықтан рак деп аталған.  Қатерлі ісіктің неден пайда болатыны белгісіз болғанымен қандай жерде, қандай сыртқы факторлар әсер ететіндігі зерттелген. Ол аяқ астынан пайда болмайды, оның өсуіне әр түрлі ұзаққа созылған патологиялық жағдайлар, мысалы, мезгілінде емделмеген, ұзақ уақыт жазылмай жүрген жара (ішек-қарын жарасы, тері, жатыр жаралары, т.б.) себеп болады. Қатерлі ісіктің биологиялық ерекшелігі сол – адам біраз уақытқа дейін ауруын сезбей, ісіктің көлемі 5 см-ден асқанда ғана ауырсына бастайды. Ісік өсіп, жайылған кезде адамның ең маңызды органдарын зақымдап, олардың қызметін тежейді. Емі – ісікке жасалатын хирургиялық операция, ультра-сәулемен күйдіру, химиялық терапиялық заттар және гормондар қабылдау.   

Жарақаттар – 11%. Жарақат әр түрлі болады (денеге бөгде заттық кіріп кетуі, не кесіп кетуі, тістің орны, оқ тию т. б.). Дене жарақаттанғанда сүйек, қан тамырлары мен нервтер зақымдануы мүмкін. Жарақаттың ауыр-жеңілдігі (әсіресе басқа, кеуде мен ішке түскен жарақат қауіпті) оның қай жерде екендігіне, үлкен-кішілігіне, сондай-ақ қаншалықты ластанғанына, қанның қанша кеткеніне байланысты. Тез жазылып кетуі үшін оны алғаш рет дұрыс таңудың маңызы зор. Егер мүмкіндік болса, медицина мекемесіне барып, сіреспе ауруына қарсы ектіріп, жарасын таңдыру қажет. Егер жапан далада жарақаттанған адам жарасын таңатын арнайы ештеме табылмаса, онда отқа киіз немесе шүберекті күйдіре қақтап барып, жара бетіне салады да, жақсылан таңып тастайды. Біздегі өлімге себепші болып отырған жарақаттардың ішінде көлік апаты кезіндегі ауыр жаралану жиі кездеседі екен.

Миокард инфаркты – 5,5%. Миокард инфаркты дегеніміз – коронарлы қан айналымы жетіспеушілігінің әсерінен жүрек бұлшық етінде бір немесе бірнеше ишемиялық некроз ошақтарының пайда болуымен сипатталатын жүректің жедел ишемиялық ауруы. Миокард инфарктының туындау себептері – шамадан тыс тамақтану, тамақ рационының дұрыс болмауы, қимыл-қозғалыстың жеткіліксіз  болуы, гипертоникалық аурулар және темекі тарту сияқты жағымсыз әдеттер. Миокард инфаркты соңғы жылдары өршіп, әсіресе жас буын мен орта жастағы азаматтар жиі ұшырайтын болды. Әйелдерге қарағанда ер адамдарда көп кездеседі. Инфаркт проблемасы әлі толық шешілген жоқ және бұл аурудан өліп кетушілердің саны барған сайын өсіп отыр.

Босандыру және бала өлімі – 3,6%. Елімізде бір тәулікте 800-ге жуық бала дүние есігін ашады.

Жалпы, еліміздегі жас қыздардың 30 пайызының ғана денсаулығы қанағаттанарлық деңгейде екен. Ал қалған 70 пайыз қаракөз қыздардың денсаулығында кінәрат барын мамандар жоққа шығармайды. Болашақ аналардың денсаулығында кездескен мұндай сырқаттардың құрсақтағы сәбиге де өз әсерін тигізетіні анық. Сондықтан, өмірге ұрпақ әкелетін аналар өз денсаулығына асқан жауапкершілікпен қарауы керек. Ана мен бала өлімі қанша азайды десек те, бәрібір адам өліміне себепші фактордың бірі ретінде қалып отыр.